आपल्या राज्याला समाज सुधारकांचा वारसा आहे आणि यांच समाज सुधारकांन मुळे आज महाराष्ट्राट सामाजिक आर्थिक आणि शैक्षणिक दृष्ट्या प्रगतशील राज्य बनले आहे. आज या लेखातून आपण राजर्षी शाहू महाराज यांचे सामाजिक कार्य विषयी माहिती घेणार आहोत हा लेख सर्वसामान्य व्यक्ती पासून ते स्पर्धा परीक्षा Mpsc ची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी अतिशय उपयुक्त लेख
राजर्षी शाहू महाराज यांचे सामाजिक कार्य
राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज (26 जून 1874 – 6 मे 1922) हे कोल्हापूर संस्थानाचे दूरदृष्टीचे राजे आणि समाजसुधारक म्हणून भारतीय इतिहासात अजरामर झाले आहेत. त्यांचे सामाजिक कार्य हे प्रामुख्याने शिक्षणाचा प्रसार, जातीय भेदभाव निर्मूलन, महिला सक्षमीकरण आणि मागासवर्गीयांचा उत्कर्ष यावर केंद्रित होते. त्यांच्या कार्याचा प्रभाव आजही महाराष्ट्रासह संपूर्ण देशात दिसून येतो. या लेखात त्यांच्या प्रमुख सामाजिक कार्याचा आणि संबंधित तारखांचा उल्लेख केला आहे, ज्यामुळे स्पर्धा परीक्षेची तयारी करणाऱ्या उमेदवारांना उपयुक्त ठरेल.
जन्म आणि प्रारंभिक जीवन
राजर्षी शाहू महाराज यांचे सामाजिक कार्य घेताना त्याच्या जन्म आणि प्रारंभीक जीवनाबद्दल माहिती समजून घेणे गरजेच आहे राजर्षी शाहू महाराज यांचा जन्म 26 जून 1874 रोजी कागल येथील घाटगे घराण्यात झाला. त्यांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. 17 मार्च 1884 रोजी कोल्हापूर संस्थानाचे राजे चौथे शिवाजी यांच्या पत्नी आनंदीबाई यांनी त्यांना दत्तक घेतले आणि त्यांचे नाव ‘शाहू’ असे ठेवले गेले. 2 एप्रिल 1894 रोजी त्यांचा राज्यारोहण समारंभ झाला, ज्यामुळे त्यांनी कोल्हापूर संस्थानाची सूत्रे हाती घेतली.
शिक्षणाचा प्रसार
शाहू महाराजांचा शिक्षणावर विशेष भर होता. त्यांनी सर्व वर्गांना शिक्षण उपलब्ध करून देण्यासाठी अनेक पावले उचलली. 1901 साली त्यांनी ‘व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंग’ नावाचे वसतिगृह स्थापन केले, जे मराठा समाजातील विद्यार्थ्यांसाठी होते. यानंतर 1902 मध्ये त्यांनी सर्व जातींसाठी वसतिगृहे सुरू केली, ज्यामुळे मागासवर्गीय आणि दलित विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची संधी मिळाली. 1 ऑक्टोबर 1911 रोजी त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात मोफत प्राथमिक शिक्षण लागू केले, जो भारतातील असा पहिला प्रयोग होता. या निर्णयामुळे शिक्षणाचा प्रसार झपाट्याने वाढला.
जातीय भेदभावाविरुद्ध लढा आणि आरक्षण
शाहू महाराजांनी जातीय भेदभाव आणि अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी क्रांतिकारी निर्णय घेतले. 26 जुलै 1902 रोजी त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात मागासवर्गीयांसाठी सरकारी नोकऱ्यांमध्ये 50% आरक्षण जाहीर केले. हा निर्णय भारतीय इतिहासातील सामाजिक न्यायाच्या दिशेने एक महत्त्वाचा टप्पा ठरला. त्यांनी अस्पृश्यांना मंदिरात प्रवेश आणि विहिरींमधून पाणी घेण्याचा अधिकार दिला, ज्यामुळे सामाजिक समतेची पायभरणी झाली.
महिला सक्षमीकरण
महिला सक्षमीकरणासाठी शाहू महाराजांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. 1917 मध्ये त्यांनी बालविवाहाविरुद्ध कायदा लागू केला आणि विधवा पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन दिले. त्यांनी महिलांना शिक्षणाची संधी उपलब्ध करून देण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले, ज्यामुळे स्त्रियांचे सामाजिक स्थान सुधारण्यास मदत झाली.
सहकार आणि शेती सुधारणा
शाहू महाराजांनी शेतकऱ्यांच्या कल्याणासाठी सहकारी चळवळीला प्रोत्साहन दिले. 1906 मध्ये त्यांनी सहकारी पतपेढ्यांची स्थापना करण्यास सुरुवात केली, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना कर्ज आणि आर्थिक साहाय्य मिळाले. 1912 मध्ये राधानगरी धरणाच्या बांधकामाला सुरुवात झाली, जे 1935 मध्ये पूर्ण झाले. या धरणामुळे शेतीसाठी पाण्याची सोय झाली आणि दुष्काळावर मात करण्यास मदत झाली.
स्वातंत्र्यलढ्यातील योगदान
शाहू महाराजांनी स्वातंत्र्यलढ्यातही अप्रत्यक्ष योगदान दिले. 31 जानेवारी 1920 रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ‘मूकनायक’ हे पाक्षिक सुरू केले, परंतु आर्थिक अडचणींमुळे ते बंद पडले. याची माहिती शाहू महाराजांना मिळताच त्यांनी तात्काळ 2500 रुपये मदत पाठवली, ज्यामुळे हे प्रकाशन पुन्हा सुरू झाले.
मृत्यू आणि वारसा
6 मे 1922 रोजी शाहू महाराजांचे निधन झाले, परंतु त्यांचे कार्य आजही प्रेरणादायी आहे. त्यांना ‘राजर्षी’ ही पदवी त्यांच्या सामाजिक कार्याच्या गौरव म्हणून बहाल करण्यात आली. 26 जून हा त्यांचा जन्मदिवस महाराष्ट्रात ‘सामाजिक न्याय दिन’ म्हणून साजरा केला जातो.
स्पर्धा परीक्षेसाठी महत्त्वाच्या तारखा
- 26 जून 1874: जन्म
- 17 मार्च 1884: दत्तक घेणे
- 2 एप्रिल 1894: राज्यारोहण
- 1901: व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंग स्थापना
- 26 जुलै 1902: 50% आरक्षण जाहीर
- 1 ऑक्टोबर 1911: मोफत प्राथमिक शिक्षण
- 1917: बालविवाहविरोधी कायदा
- 31 जानेवारी 1920: मूकनायकाला मदत
- 6 मे 1922: निधन
निष्कर्ष
राजर्षी शाहू महाराज यांचे सामाजिक कार्य हे शिक्षण, समता आणि न्याय यांचा अजोड संगम आहे. त्यांनी समाजातील खालच्या स्तरापर्यंत बदल घडवून आणला आणि आधुनिक भारताच्या जडणघडणीत मोलाचे योगदान दिले. स्पर्धा परीक्षांच्या तयारीसाठी त्यांच्या कार्याच्या तारखा आणि परिणाम लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे, कारण ते सामाजिक इतिहासाचा महत्त्वाचा भाग आहेत.
