मशरूम शेती कशी करावी ?
मशरूम शेती ही एक फायदेशीर आणि वेगाने वाढणारी शेती आहे. आधुनिक काळात, लोकांना आरोग्यदायी आणि पौष्टिक अन्नाचे महत्त्व समजले आहे, त्यामुळे मशरूमला खूप मागणी आहे. मशरूममध्ये प्रथिने, जीवनसत्त्वे, आणि खनिजे मुबलक प्रमाणात असतात, ज्यामुळे ती आरोग्यासाठी अत्यंत लाभदायक ठरतात. मशरूम शेतीसाठी कमी जागा आणि कमी गुंतवणुकीची गरज असते, त्यामुळे ही शेती लहान आणि मध्यम शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत योग्य आहे.
कमी गुंतवणुकीतून अधिक उत्पादन मिळवणे शक्य असल्याने, यामध्ये आर्थिक स्थैर्य आणि स्वावलंबन साधता येते. यासाठी विशेष उपकरणांची आवश्यकता नसल्यामुळे, कुठल्याही प्रकारच्या जागेत किंवा घराच्या एका कोपऱ्यातही मशरूम शेती सुरू करता येते. पर्यावरणावर कमी परिणाम करणारी आणि जलद उत्पन्न देणारी मशरूम शेती, ग्रामीण आणि शहरी दोन्ही भागांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर स्वीकारली जात आहे.
मशरूमचे प्रकार:
मशरूमचे विविध प्रकार आहेत, ज्यापैकी तीन प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत.
1.ऑयस्टर मशरूम: ऑयस्टर मशरूम, ज्याला मराठीत ढोळ मशरूम असेही म्हणतात, हा एक लोकप्रिय प्रकार आहे. याची वाढ जलद होते आणि ते उत्पादनासाठी सोपे आहे. ऑयस्टर मशरूम चवदार आणि पौष्टिक असते, ज्यामध्ये प्रथिनांचे प्रमाण जास्त असते. याचा वापर सूप, स्टर-फ्राय, आणि विविध प्रकारच्या स्वयंपाकात मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.
2.बटन मशरूम: ज्याला बाजारपेठेमध्ये खूप मागणी आहे. बटन मशरूम लहान, पांढरे आणि गोलसर असतात. हे मशरूम चवीला मृदू आणि ताजे असते, ज्यामुळे ते सॅलड, पिझ्झा, पास्ता आणि अनेक डिशेसमध्ये वापरण्यास योग्य असते. उत्पादन आणि साठवण यासाठीही बटन मशरूम सोपे असतात.
3.शिटाके मशरूम: मुख्यतः आशियाई देशांमध्ये लोकप्रिय आहे. शिटाके मशरूमला एक विशिष्ट आणि उग्र चव असते. त्याचे औषधी गुणधर्म आहेत आणि ते विविध रोगांच्या उपचारात उपयुक्त ठरते. शिटाके मशरूममध्ये अँटिऑक्सिडंट्स आणि इतर पौष्टिक तत्वे मुबलक प्रमाणात असतात, ज्यामुळे ते आरोग्यासाठी अत्यंत लाभदायक असते.
हे तीन प्रकारचे मशरूम शेतीमध्ये विविधता आणतात आणि शेतकऱ्यांना विविध बाजारपेठांमध्ये आपले उत्पादन विकण्याची संधी देतात.
शेतीसाठी आवश्यक सामग्री:
मशरूम शेती करण्यासाठी काही महत्वाच्या सामग्रींची आवश्यकता असते. यामध्ये मशरूम बियाणे (स्पॉन), परिपक्व खाद्य (सब्स्ट्रेट), पाणी, आणि पर्यावरणीय नियंत्रणे (तापमान आणि आर्द्रता) यांचा समावेश होतो.
मशरूम बियाणे (स्पॉन): मशरूम बियाणे म्हणजे मशरूमच्या बीजाणूंचे मिश्रण, जे खाद्यामध्ये मिसळून मशरूमच्या वाढीसाठी वापरले जाते. उच्च गुणवत्तेचे स्पॉन वापरल्याने उत्पादनाचा दर्जा चांगला राहतो आणि उत्पन्न अधिक मिळते.
परिपक्व खाद्य (सब्स्ट्रेट): मशरूम वाढवण्यासाठी योग्य आणि पौष्टिक खाद्य आवश्यक असते. गव्हाचे पेंढा, तांदळाचे भूसे, गोडाऊन इ. हे सामान्यत: परिपक्व खाद्य म्हणून वापरले जाते. या खाद्यांचे निर्जंतुकीकरण करून स्वच्छ केले जाते, ज्यामुळे बियाणे चांगल्या प्रकारे वाढू शकतात.
पाणी: मशरूमच्या वाढीसाठी नियमित आणि योग्य प्रमाणात पाणी आवश्यक असते. आर्द्रता राखण्यासाठी पाण्याचा योग्य वापर करणे गरजेचे आहे, कारण जास्त किंवा कमी पाणी मशरूमच्या उत्पादनावर विपरीत परिणाम करू शकते.
पर्यावरणीय नियंत्रणे (तापमान आणि आर्द्रता): मशरूमच्या वाढीसाठी योग्य तापमान आणि आर्द्रता आवश्यक आहे. तापमान साधारणत: 20-30°C दरम्यान असावे आणि आर्द्रता 80-90% असावी. तापमान आणि आर्द्रतेचे योग्य नियंत्रण ठेवल्यास मशरूमची वाढ चांगली होते आणि उत्पादन जास्त मिळते.
मशरूम शेतीसाठी या सर्व आवश्यक सामग्रींची काळजीपूर्वक निवड आणि वापर केल्यास, चांगले उत्पादन मिळते आणि आर्थिक लाभ मिळवता येतो.
प्रक्रिया:
मशरूम शेतीची प्रक्रिया काही टप्प्यांत विभागली जाते, ज्यामध्ये स्पॉन तयार करणे, खाद्य तयारी, बियाणे लागवड, वाढ प्रक्रिया आणि कापणी यांचा समावेश आहे.
स्पॉन तयार करणे: प्रथम, मशरूम बियाणे म्हणजे स्पॉन तयार करावे लागते. यासाठी विशेष प्रयोगशाळा आवश्यक असते, जिथे मशरूमच्या बीजाणूंची वाढ केली जाते. उच्च गुणवत्तेचे स्पॉन उत्पादनासाठी हे टप्पा अत्यंत महत्त्वाचा असतो.
खाद्य तयारी: परिपक्व खाद्य म्हणजेच सब्स्ट्रेट तयार करण्यासाठी गव्हाचे पेंढा, तांदळाचे भूसे किंवा गोडाऊन इत्यादींचा वापर केला जातो. खाद्य निर्जंतुक करण्यासाठी उकळून किंवा वाफेवर प्रक्रिया केली जाते. यामुळे खाद्य स्वच्छ आणि जीवाणूविरहित होते.
बियाणे लागवड: निर्जंतुक केलेल्या खाद्यामध्ये स्पॉन मिसळले जाते. हे मिश्रण प्लास्टिकच्या बॅगमध्ये भरले जाते. बॅगमध्ये हवेच्या झरोख्यासाठी छोटे छिद्रे ठेवली जातात, ज्यामुळे ऑक्सिजनचा पुरवठा होतो आणि बियाणे चांगले वाढते.
वाढ प्रक्रिया: बॅग गरम आणि आर्द्र जागेत ठेवली जाते. मशरूमच्या वाढीसाठी तापमान 20-30°C दरम्यान असावे आणि आर्द्रता 80-90% राखली जाते. या अवस्थेत मशरूमचे मायसेलियम बॅगमध्ये पसरू लागते आणि हळूहळू फळधारी शरीर तयार होते.
कापणी: 3-4 आठवड्यांच्या आत मशरूम पूर्णपणे तयार होतात. मशरूमला तुटण्याआधी कापून घेतले जाते. मशरूम ताजे ठेवण्यासाठी योग्य साठवण आवश्यक आहे.
संपूर्ण वाढीची स्थिती
मशरूमची संपूर्ण वाढीची स्थिती म्हणजे मशरूमच्या योग्य वाढीसाठी लागणारी आदर्श परिस्थिती. यामध्ये तापमान, आर्द्रता, प्रकाश, आणि हवा यांचा समावेश होतो.
तापमान: मशरूमच्या वाढीसाठी तापमान अत्यंत महत्वाचे आहे. साधारणत: 20-30°C तापमान मशरूमच्या वाढीसाठी आदर्श मानले जाते. तापमान जास्त किंवा कमी असल्यास मशरूमची वाढ प्रभावित होऊ शकते. तापमानाचे योग्य नियंत्रण ठेवल्यास मशरूमचे मायसेलियम चांगल्या प्रकारे वाढू शकते आणि उत्पादन जास्त मिळते.
आर्द्रता: मशरूमच्या वाढीसाठी उच्च आर्द्रता आवश्यक असते. साधारणत: 80-90% आर्द्रता मशरूमच्या वाढीसाठी योग्य मानली जाते. आर्द्रता कमी असल्यास मशरूम कोमेजून जातात आणि जास्त असल्यास बुरशीचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. त्यामुळे आर्द्रता योग्य प्रमाणात राखणे आवश्यक आहे.
प्रकाश: मशरूमच्या वाढीसाठी अपर्याप्त प्रकाश आवश्यक असतो. त्यांना थेट सूर्यप्रकाशाची आवश्यकता नसते. उलट, थोडासा अंधार त्यांच्या वाढीसाठी योग्य असतो. विशेषतः बटन मशरूमला प्रकाशाची गरज फार कमी असते.
हवा: मशरूमच्या वाढीसाठी ताजी हवा आवश्यक आहे. खाद्य भरलेल्या बॅगमध्ये छोटे छिद्रे ठेवली जातात, ज्यामुळे ऑक्सिजनचा पुरवठा होतो आणि बियाणे चांगले वाढते. हवेत कोणतेही विषारी वायू नसावेत, कारण ते मशरूमच्या वाढीस बाधा आणू शकतात.
मशरूमच्या संपूर्ण वाढीसाठी या सर्व घटकांचे योग्य संतुलन राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य तापमान, आर्द्रता, प्रकाश, आणि ताज्या हवेच्या पुरवठ्याने मशरूमची वाढ उत्तम प्रकारे होते आणि उत्पादनही चांगले मिळते.
मशरूमची कापणी:
मशरूम शेतीत कापणी हा एक अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे, कारण यावरच उत्पादनाचा दर्जा आणि गुणवत्ता अवलंबून असते. योग्य वेळी आणि योग्य पद्धतीने कापणी केल्यास उत्तम उत्पन्न मिळते.
कापणीची वेळ: मशरूमची कापणी साधारणत: 3-4 आठवड्यांच्या आत करता येते. मशरूम पूर्णपणे वाढलेले आणि परिपक्व असावेत, पण तुटण्याआधी कापणी करणे आवश्यक आहे. मशरूमची टोप्या थोड्या फुलल्या असताना त्यांची कापणी करावी.
कापणीची पद्धत: कापणीसाठी मशरूमच्या टोप्या हलक्या हाताने धरून मुळातून तोडाव्यात. काटा किंवा चाकू वापरून मशरूम कापण्यापेक्षा, हाताने तोडणे अधिक योग्य असते, ज्यामुळे पुढील वाढीसाठी जागा राखली जाते. मशरूम तोडताना ते स्वच्छ आणि ताजे ठेवण्यासाठी काळजी घ्यावी.
कापणीनंतरची साठवण: ताज्या मशरूमची साठवण योग्य पद्धतीने करणे आवश्यक आहे. ताजे मशरूम थंड आणि आर्द्र ठिकाणी ठेवावेत. त्यांना थेट सूर्यप्रकाशापासून दूर ठेवणे गरजेचे आहे. मशरूम रेफ्रिजरेटरमध्ये ठेवताना ते एअरटाइट कंटेनरमध्ये ठेवावेत, ज्यामुळे त्यांची ताजेपणा टिकून राहते.
पुन्हा कापणी: मशरूमची शेती चांगल्या प्रकारे चालू ठेवण्यासाठी, प्रत्येक कापणीनंतर बॅगमधील परिपक्व खाद्य पुन्हा नव्या स्पॉनने भरून ठेवावे. हे प्रक्रिया नियमितपणे केल्यास नियमित उत्पन्न मिळते.
मशरूमची रोग नियंत्रण:
मशरूम शेतीत रोग नियंत्रण हा एक अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. स्वच्छता आणि योग्य काळजी घेतल्यास रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होऊ शकतो. काही प्रमुख उपाय आणि तंत्रे यामुळे मशरूमची आरोग्यपूर्ण वाढ आणि उत्तम उत्पादन सुनिश्चित करता येते.
स्वच्छता राखणे: मशरूम शेतीत स्वच्छता अत्यंत महत्वाची आहे. स्पॉन तयार करण्यापासून ते कापणीपर्यंत प्रत्येक टप्प्यावर स्वच्छता राखावी. खाद्य, बॅग, उपकरणे आणि कार्यक्षेत्र स्वच्छ ठेवणे आवश्यक आहे. कोणत्याही प्रकारची अस्वच्छता मशरूमच्या वाढीसाठी हानिकारक ठरू शकते.
निर्जंतुकीकरण: खाद्य, पाणी आणि बियाणे निर्जंतुकीकरण करणे आवश्यक आहे. खाद्य निर्जंतुक करण्यासाठी उकळणे किंवा वाफेवर प्रक्रिया करावी. या प्रक्रियेने कोणतेही बुरशीजन्य किंवा जीवाणूजन्य रोग पसरू शकत नाहीत.
योग्य पर्यावरणीय नियंत्रणे: तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रित ठेवणे महत्वाचे आहे. तापमान 20-30°C आणि आर्द्रता 80-90% ठेवणे आवश्यक आहे. यामुळे बुरशीजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. नियमित पाणी आणि हवेचा पुरवठा योग्य प्रमाणात ठेवावा.
सर्वेक्षण आणि निरीक्षण: नियमितपणे मशरूमची तपासणी करावी. कोणत्याही प्रकारच्या रोगाची लक्षणे दिसल्यास तत्काळ उपाययोजना करावी. पिवळसर, काळी किंवा राखाडी रंगाची बुरशी दिसल्यास प्रभावित भाग हटवावा आणि स्वच्छता राखावी.
जैविक उपाय: कमी रासायनिक वापर करून जैविक उपायांचा अवलंब करावा. जैविक फंगीसाइड्सचा वापर करून रोग नियंत्रण करता येते. यामुळे उत्पादनावर कोणतेही विपरीत परिणाम होत नाहीत आणि मशरूम सुरक्षित राहतात.
प्रतिबंधात्मक उपाय: मशरूमच्या बॅग व्यवस्थितपणे सील कराव्यात, ज्यामुळे बाहेरील हवेतील जीवाणूंचा प्रवेश होणार नाही. नियमित अंतराने कार्यक्षेत्राची स्वच्छता करावी आणि कोणत्याही प्रकारचे रोग पसरू नयेत याची काळजी घ्यावी.
मशरूमची बाजारपेठ:
मशरूम शेतीतील बाजारपेठ हा महत्त्वाचा पहिला चरण आहे ज्यावर त्यांची उत्पादने विकत आणि वितरली जातात. बाजारपेठाची व्यवस्था योग्यपणे केली पाहिजे आहे ज्यामुळे उत्पादन उच्च गुणवत्त्यात आणि बाजारात सुरक्षितपणे पोचते.
- बाजार संपर्क: उत्तम बाजार संपर्क हवा आहे ज्यामुळे उत्पादनाची स्वच्छता व गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते. विशेष करून, उत्तम मूल्यांचे बाजार संपर्क अगदी महत्वाचा ठरते.
- प्रमाणीकरण: उत्पादनाची प्रमाणीकरण आणि पॅकेजिंग विशेषतः महत्त्वाच्या पातळीत प्रकारे आणि स्तरात केली पाहिजे.
- पॅकेजिंग आणि ब्रांडिंग: अद्याप अत्यंत महत्त्वाची पॅकेजिंग विशेषता आणि ब्रांडिंग आहे, ज्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता व वाढीच्या बाजारातील खाणांची उपलब्धता वाढते.
- विपणन व्यवस्था: योग्य विपणन व्यवस्था घेतली पाहिजे, ज्यामुळे उत्पादकांनी उत्पादनाचा अनुकूलन केला व बाजारातील मागणी विशेषतः विशिष्ट प्रकारांच्या मशरूमसाठी पुन्हा तयार केली जाते.
- बाजार स्थिती: बाजार स्थिती योग्यपणे विचारली पाहिजे, ज्यामुळे स्थिती पाहिली जाते व उत्पादनातील उत्पादन सुरक्षितपणे पोचते.
अडचणी:
- प्रतिस्पर्धा: मशरूम बाजारातील अधिक प्रतिस्पर्धा आहे, ज्यामुळे योग्य विपणन योजना आणि विचारली पाहिजे.
- बाजार नियमितता: बाजारातील अनियमितता व आणि प्रतिस्पर्धा जगभरातील अनियमिततेचा परिणाम असेल, ज्यामुळे बाजाराची वापरणूक व केंद्र नव्हे.
- राज्य अनियमितता: किंवा बाजार नियमितता असेल, वापरणूक साधन्यांची स्थिती असते त्याची अचूकता करावी.
लाभ:
- उच्च मार्जिन: मशरूम शेतीतील उत्पादन उच्च मार्जिनवर आधारित असतो. खासगी, विशिष्ट प्रकारांच्या मशरूमची माग अधिक असत्यामुळे उत्पादनात मार्जिन वाढते.
- स्थायी बाजार: मशरूम बाजार अनियमिततेहून मुक्त असल्यामुळे, वर्तमानात उत्पादनात वाढ आणि बाजाराची माग अधिक असल्यामुळे स्थायी बाजार दर्शवते.
- आर्थिक संभावना: मशरूमच्या उत्पादनामध्ये उच्च आर्थिक संभावना असते, विशेषतः विशिष्ट प्रकारांच्या मशरूमची माग अधिक असल्यामुळे.
- प्राकृतिक पोषण: मशरूम आरोग्यदायक असल्यामुळे त्याची माग स्थिर असते, ज्यामुळे प्राकृतिक पोषणावर आधारित प्रकार असतो.
- आर्थिक स्वराज्य: मशरूम शेतीच्या अचूक विपणनाने उच्च आर्थिक स्वराज्य मिळते, ज्यामुळे शेतकरीला आत्मनिर्भर वाचवते.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून मशरूम शेती कशी करावी ? mushroom farming in marathi ! व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
