आईच्या मालमत्तेचा कायदेशीर वारस कोण? जाणून घ्या महत्त्वाची माहिती!

भारतीय समाजव्यवस्थेत कुटुंब आणि वारसा हक्कांना विशेष महत्त्व आहे. आईने मिळवलेली किंवा वारसा हक्काने प्राप्त केलेली मालमत्ता तिच्या मृत्यूनंतर कोणाला मिळेल, हा प्रश्न अनेकांच्या मनात असतो. वारसाहक्काबाबतचे कायदे आणि त्यांच्या अंमलबजावणीसंदर्भात अनेक गैरसमजदेखील समाजात दिसून येतात.

आईच्या संपत्तीवर मुलगा आणि मुलगी समान हक्क राखतात का? पतीला किंवा इतर कुटुंबीयांना यामध्ये किती अधिकार असतो? हिंदू उत्तराधिकार कायदा, मुस्लिम वारसा कायदा किंवा इतर कायदेशीर तरतुदी काय सांगतात? या सर्व प्रश्नांची स्पष्ट उत्तरे मिळवण्यासाठी हा लेख तुमच्यासाठी उपयुक्त ठरेल.

जर तुम्हाला तुमच्या हक्कांची माहिती नसेल, तर कदाचित तुम्ही आपल्या हक्कांपासून वंचित राहू शकता. त्यामुळे, आईच्या मालमत्तेचा वारस कोण ठरतो, हे जाणून घेण्यासाठी हा लेख शेवटपर्यंत वाचा!

वारसा हक्क म्हणजे काय? वारसा हक्कचे महत्त्व:

वारसा हक्क म्हणजे व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर तिच्या संपत्तीचे कायदेशीर उत्तराधिकारी ठरवण्यासाठी असलेली प्रणाली. ही संपत्ती रोख रक्कम, स्थावर मालमत्ता (जमीन, घर), व्यवसाय, दागिने किंवा अन्य मालमत्तेच्या स्वरूपात असू शकते

वारसा हक्काचे महत्त्व:

  • कुटुंबातील सदस्यांचे आर्थिक संरक्षण: वारसाहक्कामुळे कुटुंबातील सदस्यांना त्यांच्या कर्त्याच्या मृत्यूनंतर आर्थिक आधार मिळतो.
  • कायद्यानुसार मालमत्तेचे योग्य वाटप: यामुळे संपत्तीवर कोणाचा हक्क आहे, हे स्पष्ट होते आणि भविष्यात वाद होण्याची शक्यता कमी होते.
  • लैंगिक समानता: पूर्वीच्या काळात स्त्रियांना वारसा हक्क मिळत नसे, पण आता कायद्यात सुधारणा झाल्यामुळे मुलगा आणि मुलगी समान हक्काचे हक्कदार आहेत.
  • कुटुंबातील नातेसंबंधांचे संरक्षण: स्पष्ट वारसाहक्कामुळे कुटुंबात गैरसमज आणि संपत्तीच्या वादांना आळा बसतो.
आईच्या मालमत्तेचा कायदेशीर वारस कोण? जाणून घ्या महत्त्वाची माहिती!
आईच्या मालमत्तेचा कायदेशीर वारस कोण?

भारतीय कायद्यातील विविध तरतुदी:

भारतात विविध धर्म आणि समुदायानुसार वारसा हक्कांसाठी स्वतंत्र कायदे अस्तित्वात आहेत.

(A) हिंदू उत्तराधिकार कायदा, 1956 (Hindu Succession Act, 1956)

  • हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख यांच्यासाठी लागू.
  • आईच्या मृत्यूनंतर तिची स्वतः मिळवलेली किंवा वारसाहक्काने मिळालेली संपत्ती तिच्या मुलगा, मुलगी, पती आणि अन्य वारसांमध्ये समान वाटली जाते.
  • 2005 च्या दुरुस्तीपूर्वी केवळ मुलांना हक्क होता, पण आता मुलगी आणि मुलगा दोघेही समान वारस आहेत.

(B) मुस्लिम वारसा कायदा (Muslim Personal Law – Shariat Application Act, 1937)

  • मुस्लिम समाजासाठी लागू.
  • संपत्तीचे वाटप कुराणातील कायद्यानुसार ठरते.
  • मुलाला मुलीपेक्षा दुगुना हिस्सा मिळतो.
  • पतीला पत्नीच्या संपत्तीपैकी 1/4 किंवा 1/2 वाटा मिळतो (पत्नीच्या मुलं आहेत का, यावर अवलंबून).

(C) भारतीय उत्तराधिकार कायदा, 1925 (Indian Succession Act, 1925)

  • ख्रिश्चन, पारशी आणि इतर धर्मीयांसाठी लागू.
  • पत्नी, मुले आणि पालक यांना संपत्तीचा समान वाटा दिला जातो.
  • जर वसीयत नसेल, तर कायद्याने वारस निश्चित केले जातात.

(D) विशेष परिस्थितींसाठी कायदे

  • जर आईने वसीयत (Will) करून ठेवली असेल, तर तिच्या इच्छेनुसार संपत्तीचे वाटप होते.
  • जर वसीयत नसेल, तर कायदेशीर उत्तराधिकारी प्रमाणपत्र (Legal Heir Certificate) मिळवून वारस आपला हक्क मागू शकतात.
  • अनाथ मुलांचे वारसा हक्क संरक्षणासाठी विशेष कायद्यांतर्गत तरतुदी आहेत.

आईच्या मालमत्तेचे प्रकार किती आणि त्याचे वर्गीकरण:

आईच्या मालमत्तेचे दोन प्रमुख प्रकार खालील प्रमाणे पडतात.

1. स्वतः मिळवलेली मालमत्ता: ही मालमत्ता आईने तिच्या मेहनतीने, कमाईतून किंवा स्वतःच्या नावाने खरेदी केलेली असते. यात तिने घेतलेली जमीन, घर, गाडी, सोनं-चांदी, व्यवसाय किंवा इतर आर्थिक गुंतवणुकींचा समावेश होतो. जर आईने वसीयत केली असेल, तर ती संपत्ती तिने ठरवलेल्या वारसाला मिळते. पण वसीयत नसल्यास कायद्यानुसार तिच्या वारसांमध्ये समान वाटप होते.

2. वारसाहक्काने मिळालेली मालमत्ता: ही संपत्ती आईला तिच्या आई-वडिलांकडून, आजी-आजोबांकडून किंवा कुटुंबातून वारसाहक्काने प्राप्त होते. जर ही संपत्ती चार पिढ्यांपासून चालत आलेली असेल, तर तिला वंशपरंपरागत (Ancestral Property) संपत्तीचा दर्जा मिळतो. या प्रकारच्या संपत्तीवर आईच्या मुलगा, मुलगी आणि इतर कायदेशीर वारसांना हक्क मिळतो. मात्र, वारसा संपत्ती वाटपात हिंदू, मुस्लिम आणि इतर धार्मिक कायद्यांनुसार फरक असतो.या दोन्ही प्रकारच्या संपत्तीच्या वाटपावर कायदेशीर नियम लागू होतात, त्यामुळे योग्य कागदपत्रांसह प्रक्रिया पार पाडणे गरजेचे असते.

१ . हिंदू उत्तराधिकार कायद्यानुसार वारस कोण?

हिंदू धर्मीयांसाठी वारसाहक्क हिंदू उत्तराधिकार कायदा, 1956 (Hindu Succession Act, 1956) अंतर्गत ठरवला जातो. 2005 च्या सुधारणा अधिनियमानुसार, आता मुलगा आणि मुलगी दोघांनाही आईच्या संपत्तीवर समान हक्क आहे.

आईच्या संपत्तीचे वारसदार:

आईच्या मृत्यूनंतर तिच्या संपत्तीचे वाटप कायद्याने ठरवलेल्या वारसदारांमध्ये होते. ते खालीलप्रमाणे आहेत:

(A) पहिल्या श्रेणीचे वारस (Class I Heirs):

आईच्या संपत्तीवर पहिल्या श्रेणीतील वारसांचा प्राथमिक हक्क असतो. यामध्ये हे लोक समाविष्ट असतात:

  • मुलगा (जन्मलेला किंवा दत्तक घेतलेला)
  • मुलगी (जन्मलेली किंवा दत्तक घेतलेली)
  • पती (आईचा नवरा, जर तो हयात असेल)
  • मृत मुलाच्या संततीला हक्क मिळतो (म्हणजे मृत मुलाचे मूल किंवा नातू/नात)

(B) दुसऱ्या श्रेणीचे वारस (Class II Heirs):

जर पहिल्या श्रेणीतील कोणताही वारसदार नसेल, तर संपत्ती दुसऱ्या श्रेणीतील वारसांना दिली जाते. यात खालील लोक समाविष्ट होतात:

  • आईचे वडील (आईचे आई-वडील)
  • भाऊ आणि बहीण (सख्या आणि सावत्र भाऊ-बहिण)
  • पुतणे आणि पुतण्या (भाऊ किंवा बहिणीच्या संतती)

(C) तिसऱ्या आणि चौथ्या श्रेणीचे वारस:

जर वर उल्लेख केलेल्या कोणत्याही गटात वारस नसेल, तर संपत्ती आईच्या आजोबा, आजी, मामा, काका, आत्या आणि इतर दूरच्या नातेवाईकांमध्ये वाटली जाते.

  • आईच्या स्वतःच्या मिळकतीवर तिच्या मुलगा-मुलींचा समान हक्क असतो.
  • आईच्या वडिलांकडून मिळालेल्या वारसा संपत्तीवर देखील तिच्या संततीचा हक्क राहतो.
  • जर आईने वसीयत केली असेल, तर तिच्या इच्छेनुसार संपत्ती वाटली जाते.

२ . मुस्लिम वारसा कायद्यानुसार मालमत्तेचे वाटप

मुस्लिम समाजासाठी वारसाहक्क कुराणाच्या शिकवणीनुसार ठरतो. शरीयत कायदा (Muslim Personal Law – Shariat Application Act, 1937) नुसार संपत्तीचे वाटप निश्चित केले जाते.

(A) मुस्लिम वारसांचे प्रकार:

मुस्लिम वारस प्रामुख्याने दोन गटात विभागले जातात:

  1. कुराणनुसार ठरलेले वारस (Sharers) – ज्यांना कायद्यानुसार ठरावीक वाटा मिळतो.
  2. बाकीचे वारस (Residuaries) – उरलेली संपत्ती यांच्यात वाटली जाते.

(B) मुलगा-मुलींचे हक्क:

  • मुलाला मुलीच्या दुप्पट हिस्सा दिला जातो.
  • मुलीला तिच्या हक्काचा 1/3 किंवा 1/2 वाटा मिळतो (वारसदारांच्या संख्येनुसार).
  • जर एकच मुलगी असेल आणि भाऊ नसेल, तर तिला संपूर्ण मालमत्ता मिळते.

(C) पती-पत्नीचे हक्क:

  • पतीला पत्नीच्या संपत्तीपैकी 1/4 हिस्सा मिळतो (जर मुलं असतील) आणि 1/2 हिस्सा मिळतो (जर मुलं नसतील).
  • पत्नीला नवऱ्याच्या संपत्तीपैकी 1/8 वाटा मिळतो (जर मुलं असतील) आणि 1/4 वाटा मिळतो (जर मुलं नसतील).

(D) इतर नातेवाईकांचे हक्क:

  • वडील, आजोबा, भाऊ, बहिण, काका आणि इतर नातेवाईक देखील कायद्याने ठरलेल्या प्रमाणात हक्कदार असतात.
  • जर कोणताही वारसदार नसेल, तर संपत्ती इस्लामिक धर्मादाय संस्थांना (Waqf) दिली जाते.
  • मुस्लिम कायद्यात वसीयत (Will) केवळ 1/3 संपत्तीपुरती वैध असते, त्यापेक्षा अधिक संपत्ती वसीयतद्वारे दिली जाऊ शकत नाही, जर कायदेशीर वारस असतील.
  • वारसदार नसल्यास संपत्ती सरकार किंवा धर्मादाय संस्थांना दिली जाऊ शकते.

३ . ख्रिश्चन आणि पारशी वारसा कायदे

भारतीय ख्रिश्चन आणि पारशी वारसाहक्क भारतीय उत्तराधिकार कायदा, 1925 (Indian Succession Act, 1925) अंतर्गत ठरतो.

(A) ख्रिश्चन वारसांचे हक्क:

  • ख्रिश्चन व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर, तिच्या संपत्तीचे वाटप पुढील प्रकारे केले जाते:
    • पती/पत्नीला – 1/3 संपत्ती
    • मुलांना – 2/3 संपत्ती समान वाटा
    • जर मूल नसेल, तर संपत्ती संपूर्णतः पती/पत्नीला मिळते.
    • जर पती/पत्नी आणि मूल दोघेही नसतील, तर आई-वडील किंवा भावंडे वारस होतात.

(B) पारशी वारसांचे हक्क:

  • पारशी समाजात संपत्तीचे वाटप थोडे वेगळ्या पद्धतीने होते:
    • मृत व्यक्तीच्या आई-वडीलांना समान हक्क असतो.
    • पती/पत्नी आणि मुलांना समान वाटा मिळतो.
    • जर कोणी प्राथमिक वारस नसेल, तर भावंडे किंवा त्यांची संतती वारस ठरतात.

(C) समान हक्क आणि वाटपाची प्रक्रिया:

  • ख्रिश्चन आणि पारशी वारसांमध्ये पुरुष आणि स्त्री यांना समान हक्क असतो.
  • वारसा वाटपासाठी कायद्याच्या तरतुदीनुसार मृत व्यक्तीच्या कुटुंबाने कायदेशीर उत्तराधिकारी प्रमाणपत्र (Legal Heir Certificate) घ्यावे लागते.
  • वसीयत असेल, तर तिच्या अंमलबजावणीसाठी Probate घ्यावे लागते.

कायदेशीर दस्तऐवज :

जर आईने वसीयत लिहून ठेवली असेल, तर तिच्या इच्छेनुसार संपत्तीचे वाटप होते. वसीयत वैध ठरण्यासाठी ती साक्षीदारांसमोर स्वाक्षरी करून नोंदवलेली असावी. वारसांनी वसीयतच्या अंमलबजावणीसाठी न्यायालयाकडून Probate (वसीयत वैधतेचा आदेश) घ्यावा लागतो. जर वसीयत नसेल, तर हिंदू, मुस्लिम, ख्रिश्चन आणि पारशी कायद्यांनुसार संपत्तीचे वाटप ठरते. अशा वेळी, कायदेशीर वारसदारांनी Legal Heir Certificate मिळवावे लागते.

आईच्या मालमत्तेवर हक्क मिळवण्यासाठी प्रक्रिया

(A) वारसदाराने कोणते कागदपत्रे सादर करावी?

  • मृत्यू प्रमाणपत्र (Death Certificate)
  • नाते सांगणारे दस्तऐवज (आधार कार्ड, जन्म प्रमाणपत्र इ.)
  • कायदेशीर उत्तराधिकारी प्रमाणपत्र (Legal Heir Certificate)
  • वसीयत असल्यास तिची प्रत
  • प्रॉपर्टीचे दस्तऐवज (जमिनीचे 7/12 उतारे, घरखरेदी कागदपत्रे इ.)

(B) न्यायालयात दावा कधी करावा?

  • जर वारसांमध्ये मालमत्तेच्या वाटपावर वाद असेल.
  • जर संपत्तीवर बेकायदेशीरपणे कब्जा केला गेला असेल.
  • जर बँक खाते किंवा मालमत्ता हस्तांतरणात अडचणी येत असतील.

(C) कायदेशीर सल्ल्याची आवश्यकता:

  • वारसाहक्कासाठी अनुभवी वकीलाचा सल्ला घ्यावा.
  • न्यायालयीन प्रक्रियेसाठी आवश्यक कागदपत्रांची खातरजमा करून ठेवावी.
  • लवाद किंवा कोर्टाच्या मदतीने योग्य तोडगा काढावा.

वारसा हक्कांशी संबंधित महत्त्वाचे न्यायालयीन निर्णय

(A) सुप्रीम कोर्ट आणि उच्च न्यायालयांचे महत्त्वपूर्ण निर्णय:

  1. वर्ष 2005 मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाचा महत्त्वाचा निर्णय:
    • हिंदू उत्तराधिकार कायद्यातील सुधारणेनंतर मुलींचाही वंशपरंपरागत संपत्तीवर समान हक्क आहे.
  2. 2022 चा सुप्रीम कोर्टाचा निकाल:
    • जर वसीयत वैधरीत्या सिद्ध झाली असेल, तर कायदेशीर वारसांमध्ये संपत्तीचे वाटप तिच्यानुसारच होईल.
  3. 2019 मध्ये मुस्लिम वारसाहक्कावरील महत्त्वाचा निर्णय:
    • कुराणनुसार मालमत्तेचे वाटप करणे बंधनकारक असल्याचे न्यायालयाने स्पष्ट केले.

(B) नवीन कायदेशीर बदल आणि सुधारणा:

  • सरकार वारसा हक्काशी संबंधित कायदे सोपे करण्यासाठी नवीन सुधारणा प्रस्तावित करत आहे.
  • स्त्रियांना वारसाहक्कामध्ये अधिक संरक्षण देण्यासाठी नवीन कायदे तयार होण्याची शक्यता आहे.
  • ऑनलाईन वारसा प्रमाणपत्र अर्ज करण्याची प्रक्रिया जलद आणि पारदर्शक करण्यासाठी सरकार डिजिटल सेवा सुरू करत आहे.

या लेखाच्या माध्यमातून  Mahitia1.in टीमने “आईच्या मालमत्तेचा कायदेशीर वारस कोण? जाणून घ्या महत्त्वाची माहिती!” व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता.  ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.

हे हि वाचा !

माहिती आवडल्यास इतरांना पाठवा

Leave a Comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Scroll to Top