संधीवात म्हणजे काय ?
संधीवात म्हणजे सांध्यांमध्ये होणारी सूज, वेदना, आणि कडकपणा यामुळे होणारा एक आजार. संधीवात हा सामान्यतः दोन प्रकारांचा असतो: ऑस्टिओआर्थ्रायटिस आणि रुमेटॉइड आर्थ्रायटिस.
ऑस्टिओआर्थ्रायटिस:
ऑस्टिओआर्थ्रायटिस हा संधीवाताचा सर्वात सामान्य प्रकार आहे. हा आजार हाडांच्या सांध्यांमधील कॅर्टिलेज (स्नायूंच्या खालील मऊ आणि लवचिक पदार्थ) घालविण्यामुळे होतो. कॅर्टिलेज नष्ट झाल्यानंतर हाडे एकमेकांवर घासू लागतात, ज्यामुळे वेदना आणि सूज येते. ऑस्टिओआर्थ्रायटिस सामान्यतः वयोमानानुसार आणि सांध्यांच्या अतिवापरामुळे होतो.
रुमेटॉइड आर्थ्रायटिस:
रुमेटॉइड आर्थ्रायटिस हा एक ऑटोइम्यून आजार आहे ज्यामध्ये शरीराच्या प्रतिकार शक्तीने स्वतःच्या सांध्यांवर हल्ला करतो. यामुळे सांध्यांमध्ये सूज, वेदना, आणि हळूहळू त्यांचे नुकसान होते. हा प्रकार सामान्यतः हात, पाय, आणि कधी कधी शरीराच्या इतर भागांनाही प्रभावित करतो.
संधीवाताची लक्षणे:
संधीवातामध्ये मुख्य लक्षण म्हणजे सांध्यांमध्ये वेदना होणे. ही वेदना कमी अधिक प्रमाणात असू शकते आणि ती वयोमानानुसार किंवा सांध्यांच्या वापरानुसार वाढू शकते.
- सांध्यांमध्ये सूज येणे हे देखील संधीवाताचे एक प्रमुख लक्षण आहे.
- सकाळी उठल्यानंतर किंवा विश्रांती घेतल्यानंतर सांध्यांमध्ये कडकपणा जाणवू शकतो.
- सांध्यांची लवचिकता कमी होऊन हालचालींमध्ये अडथळा येऊ शकतो.
- प्रभावित सांध्यांमध्ये उष्णता आणि लालसरपणा जाणवू शकतो.
- संधीवातामुळे सांध्यांचा आकार बदलू शकतो किंवा ते विकृत होऊ शकतात.
- सततच्या वेदना आणि सूजेमुळे रुग्णाला थकवा जाणवू शकतो.
विशिष्ट प्रकारच्या संधीवाताची लक्षणे:
ऑस्टिओआर्थ्रायटिस:
- सांध्यांच्या आजूबाजूला हाडांची वाढ (बोनी स्पर्स): हाडांच्या सांध्यांवर वाढलेल्या हाडांचे स्पर्स तयार होऊ शकतात.
- वेदना वाढणारी वेदना: सांध्यांचा जास्त वापर केल्याने वेदना वाढू शकते, विशेषतः दिवसभर काम केल्यानंतर.
रुमेटॉइड आर्थ्रायटिस:
- दोन्ही बाजूंना समान लक्षणे: रुमेटॉइड आर्थ्रायटिसमध्ये दोन्ही बाजूंना समान सांध्यांमध्ये लक्षणे दिसतात, जसे की दोन्ही हातांमध्ये किंवा दोन्ही पायांमध्ये.
- सामान्य अस्वस्थता: ताप, थकवा, वजन कमी होणे, आणि कमजोरी यासारखी सामान्य लक्षणे देखील रुमेटॉइड आर्थ्रायटिसमध्ये दिसू शकतात.
गाऊट (Gout):
- हाताच्या मोठ्या बोटांमध्ये वेदना: गाऊटमध्ये हाताच्या मोठ्या बोटांमध्ये तीव्र वेदना आणि सूज येते.
- किंवा इतर सांध्या: काही प्रकरणांमध्ये इतर सांध्यांमध्ये देखील वेदना आणि सूज येऊ शकते.
संधीवाताचे उपचार:
संधीवाताचे उपचार विविध प्रकारचे असू शकतात आणि त्यांचा उद्देश वेदना कमी करणे, सूज कमी करणे, सांध्यांची कार्यक्षमता वाढवणे, आणि रोगाच्या प्रगतीला आळा घालणे हा असतो. खाली संधीवातासाठीच्या काही प्रमुख उपचार उपायांचा उल्लेख केला आहे:
औषधे:
- वेदनाशामक औषधे (Pain relievers): पॅरासिटामॉल, आयबुप्रोफेन, आणि नेप्रोक्सेन सारखी औषधे वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी वापरली जातात.
- एनएसएआयडी (NSAIDs): हे औषधे वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी प्रभावी असतात.
- स्टीरॉइड्स: कॉर्टिकोस्टीरॉइड्स सारखी औषधे तीव्र सूज आणि वेदना कमी करण्यासाठी वापरली जातात.
- डिएमएआरडीएस (DMARDs): रुमेटॉइड आर्थ्रायटिससाठी वापरली जाणारी औषधे, जी रोगाच्या प्रगतीला आळा घालतात.
- बायोलॉजिक्स: ही नवीन पिढीची औषधे आहेत जी प्रतिकारशक्तीला लक्ष्य करतात आणि रुमेटॉइड आर्थ्रायटिससाठी वापरली जातात.
फिजिओथेरपी आणि व्यायाम:
- फिजिओथेरपी: तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली सांध्यांची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी विशेष व्यायाम केले जातात.
- योगा आणि ध्यान: योगा आणि ध्यानामुळे वेदना आणि ताण कमी होतो आणि सांध्यांची लवचिकता वाढते.
- ताण कमी करण्याचे व्यायाम: हलके स्ट्रेचिंग आणि मजबूत व्यायाम सांध्यांच्या आजूबाजूच्या स्नायूंना मजबूत करतात.
- संतुलित आहार: ओमेगा-3 फॅटी ऍसिड, कॅल्शियम, आणि व्हिटॅमिन डी युक्त आहार सांध्यांसाठी चांगला असतो.
- वजन नियंत्रण: वजन कमी केल्याने सांध्यांवरील भार कमी होतो आणि वेदना कमी होते.
- ताणतणाव व्यवस्थापन: ध्यान, प्राणायाम, आणि ताण कमी करण्याच्या तंत्रांचा वापर तणाव कमी करण्यासाठी केला जातो.
- गरम आणि थंड पॅक्स: सांध्यांच्या वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी गरम आणि थंड पॅक्स वापरले जातात.
- सपोर्टिव्ह डिव्हाइसेस: काठी, वॉकर, किंवा ऑर्थोटिक्स यांसारखी उपकरणे सांध्यांवरील भार कमी करण्यासाठी वापरली जातात.
- शस्त्रक्रिया: जर औषधे आणि इतर उपचार प्रभावी नसतील, तर सांध्यांची शस्त्रक्रिया केली जाऊ शकते. यामध्ये आर्थ्रोस्कोपी, जॉइंट रिप्लेसमेंट, किंवा फ्यूजन सर्जरी यांचा समावेश होतो.
- अक्युपंक्चर: सूज आणि वेदना कमी करण्यासाठी काही लोक अक्युपंक्चरचा वापर करतात.
- मसाज थेरपी: मसाज थेरपीमुळे सांध्यांची लवचिकता आणि रक्ताभिसरण सुधारते.
आयुर्वेदात संधीवाताच्या उपचारासाठी अनेक उपाय आणि औषधे आहेत. हे उपाय संधीवाताच्या वेदना कमी करण्यासाठी, सूज कमी करण्यासाठी, आणि सांध्यांच्या कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. खाली संधीवातासाठी काही प्रमुख आयुर्वेदिक उपचार दिले आहेत:
संधीवातावर आयुर्वेदिक उपचार:
१. आहार आणि आहारतत्त्वे:
- आरोग्यदायी आहार: आहारात ओमेगा-3 फॅटी ऍसिड, व्हिटॅमिन सी, व्हिटॅमिन डी, कॅल्शियम, आणि अँटीऑक्सिडंट्स युक्त पदार्थांचा समावेश करा.
- तिळाचे तेल: तिळाच्या तेलाचा वापर करून हलका मसाज करावा. हे तेल सांध्यांच्या वेदना आणि सूज कमी करण्यास मदत करते.
- हळद: हळद एक नैसर्गिक अँटी-इंफ्लेमेटरी आहे. दररोज हळदीचे दूध घेतल्याने संधीवाताच्या वेदना कमी होतात.
- लसूण: लसणाच्या सेवनाने संधीवाताच्या वेदना आणि सूज कमी होतात. रोज सकाळी रिकाम्या पोटी दोन-तीन लसूण पाकळ्या खाव्यात.
- आले: आले हे देखील एक प्रभावी अँटी-इंफ्लेमेटरी पदार्थ आहे. आले चहा किंवा आले पावडरचे सेवन करावे.
२. आयुर्वेदिक औषधे:
- गुग्गुळ: गुग्गुळ हे एक प्रभावी आयुर्वेदिक औषध आहे जे संधीवाताच्या वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी वापरले जाते.
- अश्वगंधा: अश्वगंधा सांध्यांच्या वेदना कमी करण्यासाठी आणि संधिवाताच्या लक्षणांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- सल्लाकी: सल्लाकी (बोसवेलिया) हे आयुर्वेदिक औषध आहे जे संधीवाताच्या वेदना कमी करण्यासाठी वापरले जाते.
- रस्नादी गुग्गुळ: हे औषध संधीवाताच्या वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
३. पंचकर्म उपचार:
- अभ्यंग: तिळाच्या तेलाने केलेला मसाज (अभ्यंग) सांध्यांच्या वेदना कमी करण्यासाठी आणि लवचिकता वाढवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- स्वेदन: स्वेदन म्हणजे शिरोधारा किंवा वाफ देणे. हे उपचार संधीवाताच्या वेदना आणि सूज कमी करण्यासाठी वापरले जातात.
- बस्ति: बस्ति हा पंचकर्म उपचारांचा एक भाग आहे ज्यामध्ये औषधी पदार्थांनी तयार केलेला एनिमा दिला जातो. हे उपचार संधीवातासाठी विशेषतः उपयुक्त आहेत.
संधीवातसाठी योग:
संधीवातासाठी योग अत्यंत उपयुक्त ठरू शकतो. योगाच्या नियमित सरावामुळे सांध्यांमध्ये लवचिकता वाढते, सूज आणि वेदना कमी होतात, आणि एकूणच शारीरिक व मानसिक आरोग्य सुधारते.
१. ताडासन (Mountain Pose)
ताडासनामुळे शरीराची समतोलता आणि शारीरिक स्थिरता सुधारते. हे आसन सहजपणे सांध्यांवर ताण न येता करता येते.
२. वीरभद्रासन (Warrior Pose)
वीरभद्रासनमुळे स्नायूंची ताकद वाढते आणि सांध्यांचे आरोग्य सुधारते. हे आसन घोटे, गुडघे, आणि हिप्स यांच्यासाठी उपयुक्त आहे.
३. मार्जारी आसन (Cat-Cow Pose)
मार्जारी आसनामुळे पाठीचा कणा लवचिक होतो आणि पाठीच्या खालच्या भागातील वेदना कमी होतात. हे आसन सांध्यांची हालचाल वाढवते.
४. बालासन (Child’s Pose)
बालासनामुळे संपूर्ण शरीर आरामशीर होते आणि ताण कमी होतो. हे आसन सांध्यांवरील ताण कमी करून लवचिकता वाढवते.
५. अर्ध मत्स्येन्द्रासन (Half Lord of the Fishes Pose)
अर्ध मत्स्येन्द्रासनामुळे पाठीच्या कणाचे ताण कमी होते आणि सांध्यांची लवचिकता वाढते. हे आसन पाठीच्या खालच्या भागासाठी विशेषतः उपयुक्त आहे.
६. सुप्त बद्धकोणासन (Reclining Bound Angle Pose)
सुप्त बद्धकोणासनामुळे हिप्स आणि पायांच्या सांध्यांमध्ये लवचिकता वाढते. हे आसन शरीराला पूर्णपणे आराम देते.
७. शवासना (Corpse Pose)
शवासना हे अंतिम आरामदायक आसन आहे जे शरीराला संपूर्णपणे विश्रांती देते. हे मानसिक ताण कमी करण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.
८. प्राणायाम (Breathing Exercises)
- अनुलोम विलोम: हे श्वासोच्छवासाचे तंत्र ताणतणाव कमी करते आणि मन शांत करते.
- भ्रामरी प्राणायाम: हे तंत्र मानसिक ताण कमी करण्यासाठी आणि सांध्यांच्या वेदनांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
संधीवातासाठी योगाचे फायदे:
- योगामुळे शरीराच्या विविध सांध्यांची लवचिकता वाढते. लवचिक सांधे दुखणे कमी होण्यास मदत करतात आणि हालचाल अधिक सुलभ होते.
- योगाच्या नियमित सरावामुळे संधीवाताच्या वेदना कमी होऊ शकतात. आसनांमुळे सांध्यांच्या आजूबाजूच्या स्नायूंचा ताण कमी होतो, ज्यामुळे वेदना कमी होते.
- योगाच्या काही आसनांमुळे सांध्यांमधील सूज कमी होण्यास मदत होते. सूज कमी झाल्यामुळे सांध्यांची कार्यक्षमता वाढते.
- योगाच्या विविध आसनांमुळे शरीराच्या विविध भागांची ताकद वाढते. हे सांध्यांवरील ताण कमी करण्यास मदत करते.
- योगामुळे शरीराची संतुलन आणि स्थिरता सुधारते. यामुळे अपघातांची शक्यता कमी होते आणि चालणे, बसणे इत्यादी क्रियाकलाप अधिक सुरक्षित होतात.
- प्राणायामामुळे फुफ्फुसांची कार्यक्षमता सुधारते आणि श्वासोच्छवासाची क्षमता वाढते. यामुळे शरीरातील ऑक्सिजन पुरवठा वाढतो आणि ऊर्जा स्तर वाढतो.
- योगामुळे मानसिक ताणतणाव कमी होतो. ध्यान आणि प्राणायामामुळे मन शांत होते, ज्यामुळे ताणतणाव कमी होतो आणि मानसिक आरोग्य सुधारते.
- योगामुळे झोपेची गुणवत्ता सुधारते. संधीवाताच्या वेदनांमुळे येणारी झोपेची समस्या योगामुळे कमी होऊ शकते.
- योगामुळे वजन कमी करण्यास आणि वजन नियंत्रण करण्यास मदत होते. संधीवाताच्या वेदना कमी करण्यासाठी आणि सांध्यांवरील ताण कमी करण्यासाठी वजन नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
- योगाच्या सरावामुळे सांध्यांमधील रक्ताभिसरण सुधारते आणि सांध्यांचे आरोग्य सुधारते.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून या आयुर्वेदिक उपचाराने होईल संधीवाताचे दुखणे कमी !
व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
