दमा हा श्वसनविकार आहे ज्यामुळे श्वास घेण्यास त्रास होतो. या विकारामुळे श्वासनलिकांमध्ये सूज येते आणि त्याचा परिणाम म्हणून श्वास घेण्यास अडचण येते. दमा हा कोणत्याही वयोगटातील लोकांना होऊ शकतो, परंतु तो विशेषतः मुलांमध्ये अधिक प्रमाणात आढळतो.
दमा म्हणजे काय?
दमा हा एक श्वसनविकार आहे ज्यामध्ये श्वासनलिका (एअरवे) सूजतात आणि अरुंद होतात, ज्यामुळे श्वास घेणे कठीण होते. दमा हा एक क्रॉनिक (दीर्घकालीन) आजार आहे ज्याचा परिणाम म्हणून श्वास घेताना फुप्फुसात हवा जाणे आणि बाहेर येणे यात अडथळा निर्माण होतो.
दम्यात शरीरात काय बदल होतात?
- श्वासनलिकांची सूज: दम्यातील प्रमुख बदल म्हणजे श्वासनलिकांची सूज येणे. या सूजेमुळे श्वासनलिका अरुंद होतात.
- श्लेष्मा (म्युकस) निर्माण: दम्यात श्लेष्माचे उत्पादन वाढते, ज्यामुळे श्वासनलिकांमध्ये अडथळा निर्माण होतो.
- एअरवे संकुचन: श्वासनलिका अरुंद झाल्यामुळे श्वास घेताना आवाज येणे (व्हीजिंग) आणि श्वास घेण्यास त्रास होतो.
- सूक्ष्म रक्तवाहिन्यांची प्रतिक्रिया: सूजेमुळे आणि लहान रक्तवाहिन्यांची प्रतिक्रिया होऊन श्वासनलिका आणखी अरुंद होतात.
नॉर्मल व्यक्ती आणि दम्याच्या आजारी व्यक्तीमध्ये काय फरक आहे?
| घटक | नॉर्मल व्यक्ती | दम्याच्या आजारी व्यक्ती |
|---|---|---|
| श्वासनलिका | सामान्य स्थितीत असतात | सूजलेल्या आणि अरुंद असतात |
| श्वास घेण्याची क्षमता | सुलभ आणि नियंत्रित | अडचण, व्हीजिंग, खोकला |
| श्लेष्मा उत्पादन | सामान्य | वाढलेले श्लेष्मा उत्पादन |
| श्वसन दरम्यान आवाज | सामान्य | व्हीजिंग किंवा हिसिंग आवाज |
| शारीरिक क्रिया | कोणत्याही शारीरिक क्रियेत सहज सहभाग | शारीरिक क्रियेत अडचण, विशेषतः दमट वातावरणात |
दम्यात श्वासनलिकांची सूज, श्लेष्मा उत्पादन वाढणे आणि एअरवे संकुचन या मुख्य समस्या आहेत. नॉर्मल व्यक्तीच्या तुलनेत दम्याच्या आजारी व्यक्तींना श्वास घेण्यात अडचणी येतात आणि त्यांना नियमित उपचार आणि काळजी आवश्यक असते.
दम्याचे कारणे:
- अलर्जी: धूळ, परागकण, जनावरांच्या केसांचे सूक्ष्म कण यामुळे दमा उद्भवू शकतो.
- पर्यावरणीय प्रदूषण: धूर, धूळ, रसायने आणि औद्योगिक प्रदूषण यामुळे दम्याचे त्रास वाढू शकतात.
- धूम्रपान: सिगारेटचे धूर दम्याचे प्रमुख कारण ठरू शकतो.
- अनुवंशिकता: जर कुटुंबात कोणी दमा ग्रस्त असेल तर त्यांच्या पिढीत दम्याचा त्रास होण्याची शक्यता जास्त असते.
दम्याचे लक्षणे:
- श्वास घेण्यास त्रास
- छातीमध्ये घट्टपणा किंवा दबाव
- सतत खोकला येणे
- रात्री किंवा सकाळी श्वास घेण्यास अडचण
प्रतिबंध:
- धूम्रपान पूर्णपणे टाळा.
- धूळ आणि परागकणांपासून संरक्षणासाठी मास्कचा वापर करा.
- घरातील जनावरांचे केस स्वच्छ ठेवा.
- नियमित व्यायाम आणि योग करणे.
- योग्य आहाराचा अवलंब करा आणि प्रतिकारशक्ती वाढवा.
उपचार:
- औषधे: डॉक्टरांच्या सल्ल्याने घेतलेली औषधे दम्याचे नियंत्रण करण्यात मदत करतात. इनहेलर्स, ब्रोंकोडायलेटर्स आणि स्टेरॉइड्स यांचा समावेश आहे.
- लाइफस्टाइल बदल: व्यायाम, योग, प्राणायाम आणि संतुलित आहार यामुळे दम्याचे लक्षणे कमी होऊ शकतात.
- पर्यावरणीय नियंत्रण: धूळ, धूर, आणि प्रदूषण टाळणे. घरात स्वच्छता ठेवणे आणि अलर्जन टाळणे.
- अलर्जी चाचण्या: कोणत्या गोष्टींमुळे अलर्जी होते हे समजून घेण्यासाठी चाचण्या करून त्यांना टाळणे.
दमा आणि आहार: कसे नियंत्रित करावे?
दमा हा श्वसनविकार असला तरी त्याच्या नियंत्रणासाठी आहाराची भूमिका महत्त्वाची असते. योग्य आहारामुळे दम्याचे लक्षणे कमी होऊ शकतात आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढू शकते. खालीलप्रमाणे काही आहार तत्वे आणि सल्ले दिले आहेत ज्यामुळे दम्याचे नियंत्रण करणे सोपे होते.
दम्यासाठी फायदेशीर आहार:
- अँटिऑक्सिडंट्स:
- फळे आणि भाज्या: व्हिटॅमिन सी आणि ई युक्त फळे (उदा. संत्री, स्ट्रॉबेरी, कीवी) आणि भाज्या (उदा. पालक, ब्रोकोली).
- बेरी: ब्लूबेरी, रास्पबेरी, आणि इतर बेरीज.
- मोसंबी: लिंबू, संत्रा, मोसंबी.
- ओमेगा-3 फॅटी अॅसिड्स:
- मासे: सॅल्मन, मॅकरल, ट्युना.
- अखरोट: अक्रोड, बदाम, फ्लॅक्ससीड्स.
- मॅग्नेशियम:
- दाले आणि शेंगदाणे: राजमा, चणे, मूग.
- बदाम आणि काजू: ह्या नट्समध्ये मॅग्नेशियम जास्त प्रमाणात आढळते.
- व्हिटॅमिन डी:
- अंडी: अंड्याचा पिवळा भाग.
- दूध: फोर्टिफाईड दूध.
- सूर्यप्रकाश: नियमित सूर्यप्रकाशात राहणे.
- प्रोबायोटिक्स:
- दही: नियमित दही खाणे.
- किंबुचा: प्रोबायोटिक पेय.
दम्यासाठी टाळावयाचे अन्न:
- प्रक्रिया केलेले अन्न: चिप्स, फास्ट फूड, पॅकेज्ड स्नॅक्स यामध्ये साठवणुकीसाठी घातलेले रसायने असू शकतात.
- अत्यंत मीठ: जास्त मीठ असलेले पदार्थ टाळा.
- दूषित पदार्थ: अलर्जिक प्रतिक्रिया देणारे पदार्थ, उदा. शेंगदाणे, समुद्रातील अन्न.
- शीतपेये: कोल्ड ड्रिंक्स आणि शीतल पेये टाळावीत.
- तंबाखू आणि अल्कोहोल: हे पदार्थ श्वसनविकार वाढवतात.
- नियमित आणि संतुलित आहार: दिवसातून ४-५ वेळा छोटे-छोटे आहार घ्या.
- भरपूर पाणी प्या: शरीरात हायड्रेशन राखणे महत्त्वाचे आहे.
- घरी बनवलेले ताजे अन्न खा: घरचे स्वच्छ आणि पौष्टिक आहार.
- व्यायाम आणि योगा: नियमित व्यायाम आणि योगा करणे
दम्यावर आयुर्वेदिक आहार:
- संतुलित आहार: ताजे फळे, भाज्या, धान्य आणि दुधाचे पदार्थ खावेत.
- वात दोष कमी करणारे आहार: उबदार आणि ताजे अन्न, गहू, तांदूळ, ओवा यांचा समावेश करावा.
- कफ कमी करणारे आहार: तिखट, कडू आणि तुरट चवीचे अन्न खावेत.
- ताजे अन्न: प्रक्रिया केलेले अन्न, तळलेले पदार्थ, आणि फास्ट फूड टाळा.
- औषधी वनस्पतींचा वापर: हळद, आले, लसूण, आणि तुळस यांचा आहारात समावेश करावा.
- औषधी वनस्पती आणि उपचार:
- वासा (Adhatoda vasica): वासाच्या पानांचा रस किंवा वासाच्या पानांचे काढे दम्यावर उपयुक्त आहेत. हे श्वासनलिकांना स्वच्छ ठेवते आणि सूज कमी करते.
- हळद (Turmeric): हळदीमध्ये अँटिइनफ्लेमेटरी गुणधर्म आहेत. दुधात हळद घालून घेणे दम्यावर प्रभावी ठरू शकते.
- सुण्ठी (Dry Ginger): सुण्ठीचा काढा किंवा चहासोबत सुण्ठी घेणे श्वासोच्छ्वास सुधारते.
- तुळस (Holy Basil): तुळशीची पाने चावून खाणे किंवा तुळशीचा रस घ्यावा. तुळस श्वासनलिकांची सूज कमी करते.
- यष्टिमधु (Licorice): यष्टिमधुची चूर्ण किंवा काढा श्वासनलिका स्वच्छ ठेवते आणि सूज कमी करते.
- आयुर्वेदिक उपचार पद्धती:
- नस्य (Nasal Drops): शुद्ध तुप किंवा तिलाचा तेल नाकात टाकून श्वासनलिकांचे स्वच्छता करणे.
- धूम्रपान (Herbal Smoking): विशिष्ट औषधी वनस्पतींचे धूम्रपान करणे श्वासनलिकांची सूज कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे.
- अभ्यंग (Oil Massage): शरीराला तिळाच्या तेलाने मालीश करणे तणाव कमी करते आणि शरीरातील वात दोष कमी करते.
दम्यासाठी योगासनं:
- भुजंगासन (Cobra Pose):
- तरीका: पोटावर झोपून हातांची तळवे जमिनीवर ठेवून वर उचला, पाठीचा कणा वाकवून वरच्या अंगाला वर उचलून ठेवा.
- लाभ: छाती उघडते, श्वासनलिका मजबूत होते.
- सेतू बंधासन (Bridge Pose):
- तरीका: पाठीवर झोपून गुडघे वाकवून पाय जमिनीवर ठेवा, कंबरेला वर उचला आणि हातांनी जमिनीवर दाब द्या.
- लाभ: फुफ्फुसांची क्षमता वाढते, छाती उघडते.
- अर्ध मत्स्येन्द्रासन (Half Spinal Twist):
- तरीका: पाय पसरून बसा, डावा पाय उजव्या पायाच्या बाहेर ठेवा, उजव्या हाताने डावा गुडघा पकडा आणि डावा हात मागे ठेवा.
- लाभ: फुफ्फुसांची क्षमता सुधारते, पाठीचा कणा लवचिक होतो.
- उत्तानासन (Standing Forward Bend):
- तरीका: सरळ उभे राहून पुढे वाकून हात जमिनीला लावा.
- लाभ: रक्तप्रवाह सुधारतो, श्वासोच्छ्वास सुधारतो.
दम्यासाठी प्राणायाम:
- अनुलोम विलोम (Alternate Nostril Breathing):
- तरीका: एका नाकपुडीतून श्वास घ्या आणि दुसऱ्या नाकपुडीतून श्वास सोडा, मग उलट.
- लाभ: फुफ्फुसांची क्षमता वाढते, श्वासनलिकांचे स्वच्छता होते.
- कपालभाती (Skull Shining Breathing):
- तरीका: जोरात आणि वेगाने श्वास सोडणे, श्वास घेणे नैसर्गिकरित्या होऊ द्या.
- लाभ: फुफ्फुसांची क्षमता वाढते, शरीरात ऑक्सिजन पुरवठा सुधारतो.
- भ्रामरी प्राणायाम (Bee Breathing):
- तरीका: नाकातून श्वास घेऊन, ओठ बंद ठेवून गळ्यातून भुंकार आवाज काढा.
- लाभ: श्वासनलिका शांत होतात, तणाव कमी होतो.
- उज्जायी प्राणायाम (Ocean Breath):
- तरीका: नाकातून श्वास घेऊन, तोंडातून श्वास सोडा, गळ्यातून आवाज काढा.
- लाभ: श्वासनलिका मजबूत होतात, श्वासोच्छ्वास सुधारतो.
योगा करताना घ्यावयाची काळजी:
- योगा प्रशिक्षकाचा सल्ला घ्या: योग्य आसनं आणि प्राणायाम शिकण्यासाठी.
- हळूवारपणे सुरुवात करा: श्वासोच्छ्वास नियंत्रित करण्यावर भर द्या.
- समोरच्या दिशेने लक्ष द्या: शरीरावर अत्याचार करू नका.
- नियमित सराव: नियमित योगा आणि प्राणायाम केल्याने परिणाम चांगले मिळतात.
योगा आणि प्राणायाम दम्यावर नियंत्रण मिळवण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. भुजंगासन, सेतू बंधासन, अर्ध मत्स्येन्द्रासन आणि उत्तानासन यांसारख्या योगासनांनी श्वासोच्छ्वास सुधारतो. अनुलोम विलोम, कपालभाती, भ्रामरी आणि उज्जायी प्राणायामांनी फुफ्फुसांची क्षमता वाढते आणि श्वासनलिकांचे स्वच्छता होते. योग्य पद्धतीने आणि नियमित सराव केल्यास दम्यावर चांगले नियंत्रण मिळवता येते.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून तुम्हाला दमा आहे का? जाणून घ्या काय आहे दमा !व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
