जीवनात अनेकदा आपण अशा परिस्थितीत येतो, जिथे स्वतः सर्व निर्णय घेणे शक्य होत नाही. यासाठी कायदा आपल्याला एक सोयीचा पर्याय देतो – कुलमुखत्यारपत्र. कुलमुखत्यारपत्र म्हणजे एखाद्या व्यक्तीस, तुमच्या वतीने निर्णय घेण्यासाठी किंवा विशिष्ट काम करण्यासाठी दिलेले अधिकृत हक्क. हे पत्र तुमच्या मालमत्तेशी संबंधित व्यवहार, आर्थिक निर्णय, किंवा इतर महत्त्वाच्या बाबींसाठी तयार केले जाते. जर तुम्ही अनुपस्थित असाल किंवा अशक्ततेमुळे स्वतः निर्णय घेऊ शकत नसाल, तर कुलमुखत्यारपत्र हे तुमच्या हक्कांचे संरक्षण करण्याचे एक प्रभावी साधन ठरते.
कुलमुखत्यारपत्र (Power of Attorney) म्हणजे काय?
कुलमुखत्यारपत्र, म्हणजेच Power of Attorney, हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे जो एखाद्या व्यक्तीस (मुखत्यार) दुसऱ्या व्यक्तीच्या (प्रधान) वतीने काम करण्याचे अधिकार देतो. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही काही वैयक्तिक कारणांमुळे शारीरिक किंवा मानसिक दृष्ट्या उपस्थित राहू शकत नसाल तर तुम्ही कोणाला तरी तुमच्या वतीने कामे करण्यासाठी कुलमुखत्यारपत्र देऊ शकता. यामध्ये आर्थिक व्यवहार, मालमत्तेची विक्री, किंवा इतर महत्त्वाचे निर्णय घेण्याचे अधिकार दिले जातात.
कुलमुखत्यारपत्राचे(Power of Attorney) प्रकार किती व कोणते ?
कुलमुखत्यारपत्राचे दोन प्रमुख प्रकार असतात: सामान्य कुलमुखत्यारपत्र (General Power of Attorney) आणि विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्र (Special Power of Attorney). या दोन प्रकारांमध्ये दिलेल्या अधिकारांचे स्वरूप, मर्यादा, आणि उद्दिष्टे वेगवेगळी असतात. प्रत्येक प्रकार त्याच्या वापराच्या उद्देशानुसार निवडला जातो.
1. सामान्य कुलमुखत्यारपत्र (General Power of Attorney): सामान्य कुलमुखत्यारपत्रात, प्रधान (ज्याने अधिकार दिले आहेत) मुखत्याराला (ज्याला अधिकार दिले आहेत) विविध कामांमध्ये निर्णय घेण्याचे आणि कार्य करण्याचे सर्वसाधारण अधिकार देतो. हे पत्र अधिक व्यापक स्वरूपाचे असते आणि विविध कामकाजांमध्ये मुखत्याराच्या भूमिकेला मान्यता देते. हे मुख्यतः खालील कारणांसाठी वापरले जाते:
- बँकेत खाते उघडणे, पैसे काढणे किंवा डिपॉझिट करणे.
- मालमत्तेची खरेदी, विक्री, भाडे करार किंवा हस्तांतर.
- व्यवसायाचे व्यवस्थापन: व्यवसायाचे आर्थिक आणि व्यवस्थापकीय निर्णय घेणे.
सामान्य कुलमुखत्यारपत्र हा असा प्रकार आहे ज्यात मुखत्याराला प्रधानाच्या वतीने सर्वसाधारण अधिकार दिले जातात, जे अनेक गोष्टींसाठी लागू होऊ शकतात. या प्रकारात प्रधानाने अधिकार दिल्यानंतर मुखत्याराला सर्व प्रकारचे निर्णय घेण्याचा अधिकार असतो, जसे की पैशांचे व्यवस्थापन, कर व्यवहार, आणि इतर महत्त्वाचे आर्थिक निर्णय. हे कुलमुखत्यारपत्र अनेक कामांसाठी वापरले जाऊ शकते, त्यामुळे ते अधिक लवचिक असते.
2. विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्र (Special Power of Attorney): विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्रात, प्रधान फक्त एका विशिष्ट कामासाठी किंवा काही ठराविक कामांकरिता मुखत्याराला अधिकार देतो. या प्रकारात मुखत्याराला केवळ त्या विशिष्ट कामातच निर्णय घेण्याचे अधिकार दिले जातात. हे पत्र खूपच मर्यादित स्वरूपाचे असते आणि दिलेल्या अधिकारांच्या चौकटीबाहेर काम करता येत नाही.
विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्राचे उदाहरणे:
- मालमत्तेचे व्यवहार: एका विशिष्ट मालमत्तेची विक्री किंवा खरेदी करण्याचे अधिकार.
- न्यायालयीन प्रक्रिया: न्यायालयात एखाद्या विशिष्ट प्रकरणासाठी प्रतिनिधित्व करण्याचा अधिकार.
- वैद्यकीय निर्णय: एखाद्या वैद्यकीय प्रक्रियेसाठी परवानगी देणे किंवा नकार देणे.
3. कधीही रद्द न होणारे कुलमुखत्यारपत्र (Irrevocable Power of Attorney): या प्रकारात प्रधानाने एकदा अधिकार दिले की, तो त्याला परत घेऊ शकत नाही. या प्रकारचे कुलमुखत्यारपत्र सहसा मालमत्तेच्या व्यवहारांमध्ये वापरले जाते, जिथे व्यवहार पूर्ण होईपर्यंत अधिकार देणे आवश्यक असते. जर मालमत्तेची विक्री किंवा खरेदी प्रक्रिया सुरू असेल आणि तिचे संपन्न होणे महत्त्वाचे असेल, तर असे कुलमुखत्यारपत्र वापरले जाते.
कधीही रद्द न होणारे कुलमुखत्यारपत्राचे विशेष मुद्दे:
- यामुळे प्रधानाच्या निर्णयावर कायमस्वरूपी शिक्कामोर्तब होते.
- केवळ गंभीर परिस्थितींमध्ये हे कुलमुखत्यारपत्र वापरले जाते, जसे की, काही मोठ्या आर्थिक व्यवहारांमध्ये.
कुलमुखत्यारपत्राचे प्रकार हे प्रधानाच्या गरजेनुसार निवडले जातात. जर अनेक गोष्टींसाठी आणि दीर्घकालीन उपयोगासाठी आवश्यक असेल, तर सामान्य कुलमुखत्यारपत्र योग्य ठरते. परंतु एखाद्या विशिष्ट कामासाठीच अधिकार द्यायचे असतील तर विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्र अधिक सुरक्षित आणि मर्यादित असते.
कुलमुखत्यारपत्र कायदा काय आहे?
भारतात, कुलमुखत्यारपत्राचा वापर Indian Contract Act, 1872 च्या अंतर्गत केला जातो. हा कायदा प्रधान (ज्याने अधिकार दिले आहेत) आणि मुखत्यार (ज्याला अधिकार दिले आहेत) यांच्यातील कायदेशीर करारांना नियमित करतो. कुलमुखत्यारपत्र म्हणजे एक करार असून, त्यामध्ये प्रधानाच्या वतीने मुखत्याराला काही विशिष्ट किंवा सर्वसाधारण कामे करण्याचे अधिकार दिले जातात.
कुलमुखत्यारपत्र तयार करण्यासाठीच्या महत्त्वाच्या गोष्टी:
- प्रधानाची सहमती (Consent of the Principal)
कुलमुखत्यारपत्र तयार करण्यासाठी प्रधानाची संपूर्ण आणि स्वेच्छेने सहमती असावी लागते. कोणत्याही प्रकारच्या दडपणाखाली किंवा फसवणुकीने हे पत्र तयार केले जाऊ नये. - लेखनबद्धता (Written Document)
कुलमुखत्यारपत्र हे लिखित स्वरूपात असणे गरजेचे आहे. तोंडी स्वरूपातील कुलमुखत्यारपत्र वैध मानले जात नाही. - साक्षीदारांची उपस्थिती (Presence of Witnesses)
कुलमुखत्यारपत्र तयार करताना दोन साक्षीदारांची उपस्थिती आवश्यक असते. हे साक्षीदार प्रधानाने दिलेल्या अधिकारांचे साक्ष देतात. - रजिस्ट्रेशन (Registration)
काही प्रकारचे कुलमुखत्यारपत्र जसे की मालमत्तेशी संबंधित अधिकार, ते स्थानिक नोंदणी कार्यालयात (Sub-Registrar Office) रजिस्टर करणे आवश्यक असते. रजिस्ट्रेशन केल्याने त्या पत्राला कायदेशीर मान्यता प्राप्त होते. - मुखत्याराच्या मर्यादा (Limitations of Attorney)
कुलमुखत्यारपत्रात मुखत्याराच्या अधिकारांची मर्यादा स्पष्टपणे नमूद केली पाहिजे. मुखत्याराने दिलेल्या अधिकारांच्या मर्यादेत राहूनच काम करणे आवश्यक असते.
कुलमुखत्यारपत्र रद्द करण्याचे नियम:
कुलमुखत्यारपत्र प्रधानाच्या इच्छेनुसार कधीही रद्द केले जाऊ शकते. तथापि, कधीही रद्द न होणारे (Irrevocable) कुलमुखत्यारपत्र काही विशेष परिस्थितींमध्येच वापरले जाते. हे रद्द करण्यासाठी प्रधानाने संबंधित कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण करणे आवश्यक असते.
- स्वेच्छेने रद्द करणे (Voluntary Revocation)
प्रधान आपल्या इच्छेनुसार कोणत्याही वेळी कुलमुखत्यारपत्र रद्द करू शकतो, परंतु यासाठी मुखत्याराला आणि अन्य संबंधित व्यक्तींना सूचित करणे आवश्यक असते. - मृत्यू किंवा असमर्थता (Death or Incapacity)
जर प्रधानाचे निधन झाले किंवा तो मानसिकदृष्ट्या असमर्थ झाला, तर कुलमुखत्यारपत्र आपोआपच रद्द होते. - विशिष्ट उद्दिष्ट पूर्ण होणे (Completion of Specific Purpose)
जर विशिष्ट उद्देशासाठी कुलमुखत्यारपत्र दिले गेले असेल आणि ते उद्दिष्ट पूर्ण झाले असेल, तर ते पत्र रद्द होते.
कधीही रद्द न होणारे कुलमुखत्यारपत्र (Irrevocable Power of Attorney):
सामान्यपणे, कुलमुखत्यारपत्र हे प्रधानाच्या इच्छेनुसार कधीही रद्द केले जाऊ शकते. परंतु, Irrevocable Power of Attorney मध्ये प्रधानाने एकदा अधिकार दिल्यानंतर ते रद्द करता येत नाही. हे सहसा मालमत्ता व्यवहारांमध्ये वापरले जाते, जिथे व्यवहार पूर्ण होईपर्यंत मुखत्याराला अधिकार देणे आवश्यक असते. उदा., एखाद्या जमिनीच्या विक्री प्रक्रियेत, खरेदीदाराला व्यवहार पूर्ण होईपर्यंत अधिकार दिले जातात आणि व्यवहाराच्या मधोमध ते रद्द करता येत नाही.
कुलमुखत्यारपत्राचे फायदे:
कुलमुखत्यारपत्र (Power of Attorney) हा एक प्रभावी कायदेशीर दस्तऐवज आहे, जो विविध कारणांसाठी उपयोगी ठरतो. याचे काही महत्त्वाचे फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:
- कुलमुखत्यारपत्रामुळे तुमच्या अनुपस्थितीत किंवा असमर्थतेत तुमचे महत्त्वाचे निर्णय घेण्यासाठी दुसऱ्या विश्वासार्ह व्यक्तीला अधिकार दिले जातात. तुम्ही वैयक्तिक, आर्थिक, व्यवसायिक, किंवा मालमत्तेशी संबंधित कामांसाठी कोणालाही तुमच्या वतीने काम करण्यासाठी नेमू शकता. त्यामुळे, तुमच्या अनुपस्थितीतही कामकाज सुरळीत चालू राहते.
- काही वेळा अचानक अपघात, आजारपण किंवा इतर तातडीच्या कारणांमुळे निर्णय घेणे शक्य नसते. अशा परिस्थितीत कुलमुखत्यारपत्र तयार असल्याने तुमच्या विश्वासू व्यक्तीला तुमच्या वतीने काम करण्याची संधी मिळते. उदाहरणार्थ, आर्थिक व्यवहार, कर भरणे, किंवा वैद्यकीय निर्णय घेणे यासाठी कुलमुखत्यारपत्र उपयुक्त ठरते.
- जर तुम्ही मालमत्ता विक्री, खरेदी किंवा भाड्याने देण्याचे काम करत असाल, आणि तुम्हाला ते तातडीने हाताळणे शक्य नसल्यास, तुमच्या वतीने इतर व्यक्तीला हक्क देणे सोयीचे असते. कुलमुखत्यारपत्राच्या मदतीने, तुम्ही एखाद्या विशिष्ट व्यक्तीला मालमत्तेशी संबंधित सर्व निर्णय घेण्याचे अधिकार देऊ शकता.
- कुलमुखत्यारपत्राचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे न्यायालयीन किंवा कायदेशीर प्रक्रियांमध्ये तुमच्या वतीने प्रतिनिधित्व करता येणे. जर तुम्हाला न्यायालयात स्वतः हजर राहणे शक्य नसेल, तर तुम्ही कोणालाही तुमच्या वतीने न्यायालयात उपस्थित राहण्याचे आणि निर्णय घेण्याचे अधिकार देऊ शकता.
- तुम्ही तुमच्या आर्थिक व्यवहारांचे व्यवस्थापन मुखत्याराला देऊ शकता, जसे की बँक व्यवहार, कर भरणे, गुंतवणूक करणे, कर्जाचे व्यवहार, इत्यादी. तुमच्या अनुपस्थितीतही तुमच्या आर्थिक बाबी सुरक्षित आणि व्यवस्थित पद्धतीने हाताळल्या जातात.
- जर तुम्ही एखादा व्यवसाय चालवत असाल आणि त्याचे व्यवस्थापन तुमच्या अनुपस्थितीत आवश्यक असेल, तर तुम्ही व्यवसायाच्या कामकाजासाठी मुखत्यार नेमू शकता. हा मुखत्यार तुमच्या वतीने व्यवसायाचे सर्वसाधारण किंवा विशिष्ट निर्णय घेऊ शकतो.
- कुलमुखत्यारपत्रामुळे तुमच्या महत्त्वाच्या कामांचे व्यवस्थापन तुम्हाला विश्वासार्ह वाटणाऱ्या व्यक्तीकडे सोपवता येते. त्यामुळे तुम्हाला आपल्या कामांची काळजी न करता स्वतःवर लक्ष केंद्रित करण्यास वेळ मिळतो. तुम्ही आजारी असताना किंवा परदेशात असताना तुम्हाला तुमच्या कामांची चिंता करावी लागत नाही.
- कुलमुखत्यारपत्र तयार करण्याची प्रक्रिया
कुलमुखत्यारपत्र (Power of Attorney)तयार करण्याची प्रक्रिया:
कुलमुखत्यारपत्र (Power of Attorney) तयार करण्यासाठी काही ठराविक कायदेशीर प्रक्रिया आहे. हे एक महत्त्वपूर्ण दस्तऐवज असल्याने, ते तयार करताना प्रत्येक टप्पा नीट समजून घेणे आणि अचूकपणे पाळणे गरजेचे आहे. खाली दिलेली प्रक्रिया तुम्हाला कुलमुखत्यारपत्र तयार करताना मदत करेल:
1. मुखत्यार निवडणे (Choosing an Attorney): कुलमुखत्यारपत्र तयार करण्यापूर्वी सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे तुम्हाला मुखत्यार म्हणून कोणाला निवडायचे आहे हे ठरवणे. ही व्यक्ती विश्वासार्ह असावी आणि ती तुमच्या वतीने निर्णय घेण्यास सक्षम असावी. निवडलेली व्यक्ती तुमची आर्थिक, मालमत्तेची, किंवा इतर संबंधित कामे योग्यरित्या हाताळेल याची खात्री असावी.
2. कुलमुखत्यारपत्राचा प्रकार ठरवणे (Deciding the Type of Power of Attorney): कुलमुखत्यारपत्राचे दोन प्रकार असतात: सामान्य कुलमुखत्यारपत्र (General Power of Attorney) आणि विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्र (Special Power of Attorney). तुम्हाला कोणत्या प्रकाराचे कुलमुखत्यारपत्र हवे आहे हे ठरवणे आवश्यक आहे. जर तुम्हाला अनेक कामांसाठी अधिकार द्यायचे असतील, तर सामान्य कुलमुखत्यारपत्र आणि एखाद्या विशिष्ट कामासाठी अधिकार द्यायचे असतील, तर विशिष्ट कुलमुखत्यारपत्र तयार करणे योग्य राहील.
3. कायदेशीर सल्ला घेणे (Consulting a Lawyer): कुलमुखत्यारपत्र तयार करताना योग्य कायदेशीर सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे. वकील तुमच्या गरजेनुसार योग्य प्रकारच्या कुलमुखत्यारपत्राची मसुदा तयार करण्यात मदत करतो. वकीलामुळे तुम्ही कुलमुखत्यारपत्रात कायदेशीर गुंतागुंत होऊ न देता सर्व नियमांचे पालन करू शकता.
4. कुलमुखत्यारपत्राचे मसुदा तयार करणे (Drafting the Power of Attorney Document): एकदा मुखत्यार निवडला आणि तुमच्या अधिकारांचा प्रकार निश्चित केला की, वकीलाच्या मदतीने कुलमुखत्यारपत्राचा मसुदा तयार करा. मसुद्यात मुखत्याराला दिलेले अधिकार, मर्यादा, उद्दिष्टे आणि अधिकारांचे कालावधी स्पष्टपणे नमूद करा.
मसुद्यामध्ये समाविष्ट होणाऱ्या मुद्द्यांमध्ये:
- प्रधानाचे नाव आणि पत्ता
- मुखत्याराचे नाव आणि पत्ता
- दिलेले अधिकार आणि त्यांची मर्यादा
- अधिकारांची कालावधी (तारण कालावधी किंवा विशिष्ट उद्दिष्ट पूर्ण होईपर्यंत)
- साक्षीदारांची नावे व सही
5. साक्षीदारांची उपस्थिती (Presence of Witnesses): कुलमुखत्यारपत्रावर प्रधान आणि मुखत्याराच्या सह्या असणे आवश्यक आहे. याशिवाय, कमीत कमी दोन साक्षीदारांची सही आवश्यक असते. साक्षीदारांनी प्रत्यक्ष साक्ष दिली पाहिजे की प्रधानाने स्वेच्छेने आणि संपूर्ण समजुतीने हे अधिकार मुखत्याराला दिले आहेत.
6. नोंदणी (Registration): काही कुलमुखत्यारपत्रे, विशेषत: मालमत्तेशी संबंधित कुलमुखत्यारपत्र, Sub-Registrar Office मध्ये नोंदणी करणे आवश्यक असते. नोंदणीमुळे कुलमुखत्यारपत्राला कायदेशीर मान्यता मिळते आणि ते अधिकृत बनते. नोंदणीसाठी प्रधान आणि मुखत्याराची उपस्थिती आवश्यक असू शकते.
नोंदणी प्रक्रिया:
- Sub-Registrar Office मध्ये जाऊन कुलमुखत्यारपत्र सादर करणे
- आवश्यक दस्तऐवज सादर करणे, जसे की ओळखपत्र, पत्ता पुरावा
- नोंदणी शुल्क भरणे
- कुलमुखत्यारपत्रावर सही करून दस्तऐवजाची नोंदणी पूर्ण करणे
7. मुद्रांक शुल्क (Stamp Duty): कुलमुखत्यारपत्राच्या नोंदणीसाठी मुद्रांक शुल्क (Stamp Duty) भरावे लागते. हे शुल्क राज्यानुसार वेगवेगळे असते. मालमत्तेशी संबंधित कुलमुखत्यारपत्रासाठी अधिक शुल्क लागू शकते.
8. कुलमुखत्यारपत्राची प्रत मुखत्याराला देणे (Providing a Copy to the Attorney): कुलमुखत्यारपत्र नोंदणी झाल्यानंतर त्याची एक प्रत मुखत्याराला देणे आवश्यक आहे. जेणेकरून तो आपल्यावर दिलेल्या अधिकारांच्या आधारावर काम करू शकेल.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून कधीही रद्द न होणारे कुलमुखत्यारपत्र (Power of Attorney) काय असते?व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
