मंकीपॉक्स वायरस हा एक विषाणूजन्य रोग आहे, जो मुख्यत्वे वन्य प्राण्यांमधून माणसांमध्ये पसरतो. हा रोग पहिल्यांदा १९५८ साली माकडांमध्ये आढळून आला, त्यामुळे याला ‘मंकीपॉक्स’ असे नाव दिले गेले. मंकीपॉक्स हा स्मॉलपॉक्स (देवी) या रोगासारखा दिसतो, परंतु तो कमी गंभीर असतो. मानवांमध्ये मंकीपॉक्सची पहिली नोंद १९७० साली कांगो प्रजासत्ताकमध्ये झाली. मंकीपॉक्सचा प्रसार प्राण्यांमधून माणसांमध्ये आणि संक्रमित व्यक्तीमधून दुसऱ्या व्यक्तीमध्ये होऊ शकतो. हा रोग आजही अनेक देशांमध्ये उद्रेक रूपात दिसून येतो, ज्यामुळे त्याच्या संभाव्य परिणामांबाबत जागरूकता वाढवणे आवश्यक आहे.
मंकीपॉक्स वायरसचे कारण:
मंकीपॉक्स वायरस हा Orthopoxvirus या व्हायरस कुटुंबातील एक सदस्य आहे, जो Variola virus (स्मॉलपॉक्सचा कारणीभूत व्हायरस), Vaccinia virus, आणि Cowpox virus यांच्याशी संबंधित आहे. मंकीपॉक्स वायरस हा एक दुर्मिळ पण गंभीर संसर्गजन्य रोग निर्माण करतो, जो मानव आणि विविध प्राणी यांच्यामध्ये आढळतो.
प्रसार आणि संक्रमण:
मंकीपॉक्स वायरसचा प्रसार मुख्यत्वे खालील मार्गांनी होतो:
- प्राण्यांमधून माणसांमध्ये प्रसार:
- संक्रमित प्राण्यांसोबत थेट संपर्क: वन्य प्राणी जसे की कर्दम (rodents), खार, आणि काही प्राइमेट्स (माकड, लंगूर) हे व्हायरसचे नैसर्गिक धारक आहेत. संक्रमित प्राण्यांच्या रक्त, शारीरिक द्रव्ये, त्वचा किंवा फुराशी संपर्क आल्यास वायरस माणसामध्ये प्रवेश करू शकतो.
- संक्रमित प्राण्यांचे मांस सेवन करणे: योग्यरित्या शिजवलेले नसलेले किंवा कच्चे मांस खाल्ल्याने संक्रमण होऊ शकते.
- प्राण्यांच्या चावण्याने किंवा खुपसण्याने: संक्रमित प्राण्यांच्या चाव्यांमुळे किंवा खुपसण्यामुळे व्हायरस थेट रक्तप्रवाहात प्रवेश करू शकतो.
- माणसांमधून माणसांमध्ये प्रसार:
- श्वसन मार्गाने: संक्रमित व्यक्तीच्या श्वसनातून निघणारे थेंब (respiratory droplets) जवळच्या संपर्कात असलेल्या व्यक्तींमध्ये व्हायरस पसरवू शकतात.
- शारीरिक संपर्काने: संक्रमित व्यक्तीच्या त्वचेवरील पुरळ, पुटकुळ्यांशी थेट संपर्क आल्यास किंवा त्यांच्या वस्तू जसे की कपडे, बिस्तर वापरल्यास संक्रमणाचा धोका वाढतो.
- मातेकडून बाळाकडे प्रसार: गरोदर महिलांकडून गर्भामध्ये व्हायरसचे संक्रमण होऊ शकते, ज्यामुळे जन्मजात मंकीपॉक्स होऊ शकतो.
मंकीपॉक्स व्हायरसची वैशिष्ट्ये:
- जनुकीय संरचना: मंकीपॉक्स वायरस हा डीएनए व्हायरस आहे आणि त्याची रचना स्मॉलपॉक्स व्हायरसशी साधर्म्य दर्शवते, परंतु त्याची गंभीरता कमी आहे.
- उपप्रकार: मंकीपॉक्स वायरसचे दोन मुख्य उपप्रकार आहेत:
- कांगो बेसिन (केंद्रीय आफ्रिका) उपप्रकार: हा अधिक गंभीर आणि संसर्गजन्य आहे, ज्यामुळे मृत्यू दर जास्त आहे.
- पश्चिम आफ्रिका उपप्रकार: हा तुलनेने कमी गंभीर आहे आणि मृत्यू दर कमी आहे.
पर्यावरणीय घटक:
- भौगोलिक वितरण: मंकीपॉक्स मुख्यत्वे मध्य आणि पश्चिम आफ्रिकेच्या दूरस्थ जंगलांमध्ये आढळतो, जिथे मनुष्य आणि वन्य प्राण्यांचा संपर्क अधिक असतो.
- वन्यजीव व्यापार आणि शिकारी: वन्य प्राण्यांच्या व्यापार आणि शिकारीमुळे मानवांचा संक्रमित प्राण्यांशी संपर्क वाढतो, ज्यामुळे नवीन प्रकरणे उद्भवू शकतात.
- पर्यावरणीय बदल: जंगलतोड आणि पर्यावरणीय बदलांमुळे प्राण्यांच्या नैसर्गिक निवासस्थानांमध्ये बदल होतात, ज्यामुळे मानव आणि वन्यजीवांमधील संपर्क वाढतो आणि संक्रमणाचा धोका वाढतो.मंकीपॉक्स वायरसचे कारण आणि त्याचा प्रसार समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून त्याच्या नियंत्रण आणि प्रतिबंधासाठी योग्य उपाय योजना करता येतील. सार्वजनिक आरोग्य शिक्षण, सुरक्षित खाद्यपदार्थाची प्रथा, आणि संक्रमित व्यक्तींचे वेळीच निदान आणि अलगिकरण यामुळे मंकीपॉक्सच्या प्रादुर्भावाला आळा घालता येऊ शकतो.
मंकीपॉक्स व्हायरसची लक्षणे:
मंकीपॉक्सच्या लक्षणे साधारणतः विषाणूचा संपर्क झाल्यानंतर ५ ते २१ दिवसांच्या आत दिसू लागतात. ही लक्षणे दोन टप्प्यांमध्ये विभागली जातात:
प्रारंभिक टप्पा: या टप्प्यातील लक्षणे सामान्यत: इन्फ्लूएंझासारखी असतात:
- ताप: अचानक वाढलेला उच्च ताप.
- डोकेदुखी: तीव्र डोकेदुखी, ज्यामुळे कार्यक्षमता कमी होते.
- स्नायूदुखी: शरीराच्या विविध भागांमध्ये स्नायूदुखीची तक्रार.
- थकवा: प्रचंड थकवा, ज्यामुळे ऊर्जा कमी होते.
- ग्लॅंड्स सूजणे: मान, खांदे, आणि काखेत ग्रंथींची (लिम्फ नोड्स) सूज.
नंतरचा टप्पा: ताप आल्यानंतर काही दिवसांनी त्वचेवर पुरळ उठण्याची प्रक्रिया सुरू होते. यामध्ये:
- चेहरा, हात, पाय, आणि नंतर शरीराच्या इतर भागांवर पुरळ येतात. या पुरळांमध्ये जखमा बनू शकतात आणि त्यातून पाणी, पू किंवा रक्त स्रवत असते.
- पुरळांमध्ये सुरुवातीला लालसर डाग दिसतात, जे नंतर फोडांमध्ये परिवर्तित होतात. या फोडांमध्ये द्रव भरतो आणि नंतर ते फुटून जखमेत रूपांतर होतात.
- या पुरळांमुळे ताण आणि वेदना निर्माण होतात.
- ही लक्षणे साधारणत: २ ते ४ आठवड्यांच्या कालावधीत कमी होतात, परंतु काही प्रकरणांमध्ये गंभीरता वाढू शकते, ज्यामुळे तातडीने वैद्यकीय उपचार आवश्यक ठरतात.
मंकीपॉक्स वायरसचे निदान:
मंकीपॉक्सचा निदान करण्यासाठी, रुग्णाच्या शारीरिक लक्षणांवर आधारित प्राथमिक निरीक्षण केले जाते. परंतु, निदान निश्चित करण्यासाठी प्रयोगशाळेतील तपासणी आवश्यक असते. खालील पद्धतींनी निदान केले जाते:
- पीसीआर (Polymerase Chain Reaction) टेस्ट: पुरळ किंवा त्वचेतील नमुने घेऊन पीसीआरच्या माध्यमातून व्हायरसची उपस्थिती निश्चित केली जाते.
- रक्त चाचणी: मंकीपॉक्स व्हायरसविरुद्ध शरीरात तयार झालेल्या अँटीबॉडीजची तपासणी करण्यासाठी रक्त चाचणी केली जाते.
- बायोप्सी: त्वचेच्या नमुन्याचे सूक्ष्मदर्शकाखाली निरीक्षण करून निदान करण्यासाठी बायोप्सी केली जाते.
मंकीपॉक्स वायरसचे उपचार:
सध्या मंकीपॉक्ससाठी कोणतेही विशिष्ट औषध उपलब्ध नाही, परंतु लक्षणांवर आधारित उपचार केले जातात:
- ताप, डोकेदुखी, आणि इतर शारीरिक वेदनांसाठी अँटीपायरेटिक आणि वेदनाशामक औषधे दिली जातात.
- रुग्णाला पुरेसे द्रवपान करून निर्जलीकरण टाळले जाते.
- गंभीर प्रकरणांमध्ये, अँटीव्हायरल औषधे वापरली जाऊ शकतात, परंतु यांचे प्रभाव मर्यादित असू शकतात.
- काही प्रकरणांमध्ये इम्यूनोग्लोब्युलिन दिले जाते, ज्यामुळे शरीराची प्रतिकारशक्ती वाढवण्यास मदत होते.
मंकीपॉक्स वायरसचे प्रतिबंधक उपाय:
मंकीपॉक्सपासून संरक्षण करण्यासाठी खालील प्रतिबंधक उपायांचा अवलंब करणे आवश्यक आहे:
- मंकीपॉक्सच्या रुग्णांशी थेट संपर्क येऊ देऊ नका. त्यांच्या वापरातील वस्तू, कपडे, किंवा बिस्तर यांना हात लावणे टाळा.
- वन्य प्राण्यांच्या संपर्कात येणे टाळा, विशेषतः जे प्राणी या विषाणूचे वहन करू शकतात.
- हात वारंवार स्वच्छ करा, विशेषतः संक्रमित व्यक्तींशी संपर्क आल्यास.
- ज्या ठिकाणी मंकीपॉक्सचा उद्रेक झाला आहे, तेथे प्रवास करणे टाळा किंवा योग्य काळजी घ्या.
- जरी मंकीपॉक्ससाठी विशिष्ट लस उपलब्ध नसली तरी, स्मॉलपॉक्सची लस मंकीपॉक्सविरुद्ध काही प्रमाणात संरक्षण प्रदान करू शकते.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून मंकीपॉक्स काय आहे,जाणून घ्या कसा होतो मंकीपॉक्सचा प्रसार ?व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
