रक्तदाब हा आपल्या शरीरातील अत्यंत महत्त्वाचा घटक आहे. रक्तदाब म्हणजे रक्त वाहिन्यांच्या भिंतींवर टाकला जाणारा दाब होय, जो हृदयाच्या पंपिंग क्रियेमुळे निर्माण होतो. हा दाब हृदयाच्या कार्यक्षमतेवर आणि संपूर्ण शरीराच्या रक्ताभिसरणावर परिणाम करतो.
रक्तदाब (BP)म्हणजे काय ?
रक्तदाब हा आपल्या रक्तवाहिन्यांमध्ये वाहणाऱ्या रक्ताचा दाब आहे. हृदय रक्त पंप करताना रक्तवाहिन्यांच्या भिंतींवर दाब निर्माण होतो, ज्याला रक्तदाब असे म्हणतात. यामुळे शरीरातील सर्व भागांमध्ये ऑक्सिजन व पोषक तत्त्वे पोहोचतात.
हृदयाचे कार्य व रक्तदाबाचा महत्त्व
हृदय हे शरीरातील मुख्य पंप आहे. ते रक्ताला शरीरभर वितरीत करते आणि त्याच्या प्रत्येक स्पंदनानुसार रक्तदाब बदलतो. शरीरातील विविध अवयवांना पोषक तत्त्वे पोहोचवण्यासाठी हा दाब आवश्यक असतो.
रक्तदाबाचे प्रकार
रक्तदाबाचे दोन मुख्य प्रकार असतात:
- सिस्टोलिक रक्तदाब: जेव्हा हृदय रक्त पंप करते तेव्हा निर्माण होणारा दाब.
- डायस्टोलिक रक्तदाब: जेव्हा हृदय विश्रांती घेत असते तेव्हा निर्माण होणारा दाब.
सिस्टोलिक व डायस्टोलिक रक्तदाब म्हणजे काय?
सिस्टोलिक रक्तदाब हा रक्तदाबाचा उच्चांक असतो, जेव्हा हृदय रक्ताला शरीरभर पंप करते. डायस्टोलिक रक्तदाब हा हृदयाच्या विश्रांतीदरम्यान रक्तवाहिन्यांमध्ये मोजला जाणारा दाब आहे.
सामान्य रक्तदाबाची व्याख्या (120/80 mm Hg)
सामान्यतः, एक व्यक्तीचा सामान्य रक्तदाब 120/80 mm Hg असावा. यातील 120 हे सिस्टोलिक, तर 80 हे डायस्टोलिक दाब दर्शवते.
रक्तदाब (BP) मोजण्याची प्रक्रिया
रक्तदाब कसा मोजतात?
रक्तदाब मोजण्यासाठी रक्तवाहिन्यांमधील दाब मोजला जातो. हा दाब एका विशेष यंत्राच्या मदतीने मोजला जातो, जो रक्तवाहिन्यांच्या स्थितीनुसार योग्य पद्धतीने आकडे दाखवतो.
मोजण्यासाठी लागणारी साधने (स्फिग्मोमॅनोमीटर इ.)
रक्तदाब मोजण्यासाठी साधारणतः स्फिग्मोमॅनोमीटरचा वापर होतो, ज्यामध्ये कफ (कडे) आणि प्रेशर गेजचा समावेश असतो. इलेक्ट्रॉनिक यंत्रेद्वारे देखील आता रक्तदाब सहज मोजता येतो.
रक्तदाबाशी(BP) संबंधित समस्या:
उच्च रक्तदाब (Hypertension) म्हणजे काय?
उच्च रक्तदाब म्हणजे जेव्हा रक्तवाहिन्यांमधील दाब सतत वाढलेला असतो. यामुळे हृदयाला जास्त मेहनत करावी लागते, आणि त्यामुळे हृदयरोग, स्ट्रोक, आणि किडनीचे आजार होण्याची शक्यता वाढते.
कमी रक्तदाब (Hypotension) म्हणजे काय?
कमी रक्तदाब म्हणजे रक्तवाहिन्यांमधील दाब खूप कमी असतो, ज्यामुळे डोकं हलकं होणे, चक्कर येणे, अशक्तपणा येणे अशी लक्षणे दिसतात. योग्य उपचार न घेतल्यास शरीरातील अवयवांना पुरेसा रक्तपुरवठा होत नाही.
उच्च रक्तदाब (Hypertension) म्हणजे काय?
उच्च रक्तदाब (Hypertension) म्हणजे रक्तवाहिन्यांमध्ये रक्ताचा दाब नेहमीपेक्षा जास्त असणे. साधारणपणे, रक्तदाबाचा सामान्य आकडा 120/80 mm Hg असतो. पण जेव्हा सिस्टोलिक दाब (वरील आकडा) 130 mm Hg पेक्षा जास्त आणि डायस्टोलिक दाब (खालचा आकडा) 80 mm Hg पेक्षा जास्त असतो, तेव्हा त्या स्थितीला उच्च रक्तदाब असे म्हणतात.
उच्च रक्तदाबाचे प्रकार
उच्च रक्तदाबाचे दोन मुख्य प्रकार असतात:
- प्राथमिक (Essential Hypertension): यामध्ये कोणतेही ठराविक कारण नसते, आणि तो अनेक वर्षांपासून हळूहळू वाढत जातो. हा प्रकार सर्वसाधारणपणे आहार, जीवनशैली, आनुवंशिकता आणि वयोमानामुळे होतो.
- द्वितीयक (Secondary Hypertension): हा इतर काही आरोग्य समस्यांमुळे होतो, जसे की किडनीचे आजार, थायरॉइडचे विकार, औषधांचा दुष्परिणाम, किंवा काही हार्मोनल विकार. हा प्रकार अचानकपणे वाढतो आणि नेहमीपेक्षा जास्त गंभीर असू शकतो.
उच्च रक्तदाबाची कारणे कोणते ?
उच्च रक्तदाब होण्यामागे अनेक कारणे असू शकतात:
- आनुवंशिकता: जर कुटुंबातील इतर सदस्यांना उच्च रक्तदाब असेल, तर त्याची शक्यता जास्त असते.
- आहारातील मीठाचे प्रमाण: जास्त प्रमाणात मीठ खाल्ल्यामुळे रक्तदाब वाढतो.
- ताणतणाव: दीर्घकालीन मानसिक ताणतणाव उच्च रक्तदाबाला कारणीभूत ठरू शकतो.
- व्यायामाचा अभाव: शारीरिक निष्क्रियतेमुळे शरीरातील रक्ताभिसरण योग्य प्रकारे होत नाही, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो.
- तंबाखू व अल्कोहोलचा वापर: तंबाखू आणि मद्यसेवन यामुळे रक्तवाहिन्या आकुंचित होतात, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो.
- लठ्ठपणा: वजन जास्त असल्यास हृदयाला अधिक श्रम करावे लागतात, ज्यामुळे रक्तदाब वाढतो.
उच्च रक्तदाबाची लक्षणे काय आहेत ?
उच्च रक्तदाबाचे विशेष लक्षणे नसतात, म्हणून त्याला ‘मूक घातक’ असे म्हटले जाते. परंतु काही सामान्य लक्षणे पुढीलप्रमाणे असू शकतात:
- डोकेदुखी
- चक्कर येणे
- थकवा जाणवणे
- छातीमध्ये वेदना किंवा जडपणा
- हृदयाचे ठोके वाढणे
- श्वास घ्यायला त्रास होणे
उच्च रक्तदाबाचे दुष्परिणाम
उच्च रक्तदाबामुळे दीर्घकालीन आरोग्यविषयक गंभीर समस्या उद्भवू शकतात:
- हृदयविकार: उच्च रक्तदाबामुळे हृदयाला जास्त मेहनत करावी लागते, ज्यामुळे हृदयविकाराची शक्यता वाढते.
- स्ट्रोक: मेंदूमधील रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळे येऊन स्ट्रोक होऊ शकतो.
- किडनीचे विकार: उच्च रक्तदाबामुळे किडनीवर ताण येतो, ज्यामुळे किडनीची कार्यक्षमता कमी होते.
- डोळ्यांच्या समस्या: उच्च रक्तदाबामुळे डोळ्यांच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये अडथळे येऊन दृष्टीवर परिणाम होऊ शकतो.
- हृदयविस्फोट (Heart Failure): दीर्घकाळ उच्च रक्तदाब राहिल्यास हृदय कमजोर होऊन हृदयविस्फोट होऊ शकतो.
रक्तदाब कमी करण्याचे उपाय:
- मीठाचे प्रमाण कमी करा: जास्त प्रमाणात मीठ सेवन केल्याने रक्तदाब वाढतो. त्यामुळे मीठ कमी करा आणि कमी सोडियम असलेले पदार्थ खा.
- व्यायाम: दररोज नियमित व्यायाम, जसे की चालणे, योग, प्राणायाम, रक्तदाब कमी करण्यास मदत करतात. योगातील ताडासन, वज्रासन, आणि शवासन प्रभावी असतात.
- तणाव कमी करा: तणावामुळे रक्तदाब वाढू शकतो. ध्यान (मेडिटेशन), श्वसनाचे व्यायाम, आणि योग्य झोप घेणे तणाव कमी करण्यास मदत करते.
- धूम्रपान आणि मद्यपान टाळा: धूम्रपान आणि मद्यपानामुळे रक्तदाब वाढतो. त्यामुळे हे टाळण्याचा प्रयत्न करा.
- वजन नियंत्रणात ठेवा: जास्त वजन असणे हे उच्च रक्तदाबाचे एक प्रमुख कारण आहे, त्यामुळे वजन कमी करण्यावर लक्ष द्या.
- नियमित तपासणी: घरातच रक्तदाबाची नियमित तपासणी करा, जेणेकरून त्यात होणारे बदल लक्षात येतील
उच्च रक्तदाबसाठी आयुर्वेदिक उपचार काय करावे?
उच्च रक्तदाब (हायपरटेंशन) नियंत्रणासाठी आयुर्वेदात विविध नैसर्गिक उपचार सांगितले आहेत. हे उपचार शारीरिक संतुलन राखण्यास मदत करतात आणि दुष्परिणाम टाळतात.
- आहार: आहारात कमी सोडियम (मीठ) असलेले पदार्थ घ्यावेत. ताज्या फळे, हिरव्या पालेभाज्या, आणि संपूर्ण धान्ययुक्त पदार्थ खाणे फायदेशीर ठरते. मेथी, धने, आणि लसूण हृदयासाठी लाभदायक मानले जातात.
- त्रिफळा: त्रिफळा चूर्ण नियमित सेवन केल्याने रक्तदाब नियंत्रित राहतो. हे शरीरातून विषारी पदार्थ बाहेर काढण्यास मदत करते.
- आश्वगंधा: आश्वगंधा हा ताण कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे, जो उच्च रक्तदाबाचे एक कारण असू शकतो.
- योग आणि प्राणायाम: नियमित योगासनं आणि श्वसनाच्या तंत्रांचा वापर केल्याने रक्तदाब नियंत्रित होतो. विशेषतः श्वासनाचा गतीवर परिणाम करणारे प्राणायाम तंत्र फायदेशीर असतात.
- शंखपुष्पी: शंखपुष्पीचे सेवन तणाव कमी करून रक्तदाब नियंत्रित करण्यास मदत करते.
- तुळस आणि अर्जुन: तुळस आणि अर्जुन यांचे काढे किंवा चूर्ण सेवन केल्याने हृदयाचे कार्य सुधारते आणि रक्तदाब कमी होतो. हे उपाय घेत असताना डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे, कारण प्रत्येक व्यक्तीचे शरीर वेगवेगळे असते.
उच्च रक्तदाबासाठी योग्य आहार:
- फळे आणि भाज्या: सफरचंद, केळी, द्राक्षे, पेरू, पालेभाज्या, गाजर, टोमॅटो यांचा समावेश असलेला आहार घ्या. त्यातील पोषक घटक रक्तदाब नियंत्रित ठेवतात.
- धान्य आणि बीज: ओट्स, ज्वारी, बाजरी यासारखे संपूर्ण धान्य आणि जवसाचे बीज, फ्लॅक्स सीड्स, भोपळ्याच्या बिया यांचे सेवन करा.
- दही आणि लो फॅट दुग्धजन्य पदार्थ: लो फॅट दही आणि दूध उच्च रक्तदाब नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतात.
- कडधान्य: मूग, मसूर, तूर, आणि हरभरा हे कडधान्य नियमित आहारात असावेत.
- मेथी: मेथीचे दाणे पाण्यात भिजवून सकाळी उपाशीपोटी घेणे रक्तदाब कमी करण्यास मदत करू शकते.
- लसूण: लसणाचे नियमित सेवन उच्च रक्तदाब कमी करण्यास प्रभावी आहे.
- सोडियम कमी असलेले पदार्थ: प्रोसेस्ड फूड आणि जास्त मीठ असलेले पदार्थ टाळा. या आहारात योग्य ते बदल करून आणि ताण कमी ठेवून, रक्तदाब नियंत्रणात ठेवता येऊ शकतो.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून उच्च रक्तदाब (Hypertension) कमी करण्याचे उपाय !व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
आवळा खाण्याचे फायदे व तोटे वाचा माहिती a1 वर
डायबिटीज आणि शुगर मध्ये काय फरक आहे,जाणून घ्या कोणत्या वयामध्ये होऊ शकते डायबिटीज!
