भारतात GST (माल व सेवा कर) प्रणाली लागू झाल्यापासून करप्रणाली अधिक सुलभ व पारदर्शक झाली आहे. GST Returns म्हणजे करदात्याने आपल्या व्यवसायातील आर्थिक व्यवहारांचा आणि त्यावरील कराचा तपशील शासनाकडे सादर करणे. ही प्रक्रिया फक्त कायदेशीर जबाबदारी नसून, व्यवसायाचे योग्य व्यवस्थापन करण्यासाठीही आवश्यक आहे. मात्र, अनेकांना GST Returns भरण्याची प्रक्रिया जटिल व वेळखाऊ वाटते. परंतु, योग्य माहिती व मार्गदर्शन असले, तर ही प्रक्रिया सहज आणि वेळेत पूर्ण करता येते. या लेखात आपण जाणून घेणार आहोत GST Returns म्हणजे काय, ती का महत्त्वाची आहे, आणि ती वेळेवर भरण्यासाठी ऑनलाईन कसे भरावे?
GST Returns म्हणजे काय, GST Returns चे प्रकार कोणते?
GST Returns म्हणजे करदात्याने आपल्या व्यवसायातील आर्थिक व्यवहारांचा आणि त्यावर लागलेल्या कराचा तपशील सरकारला सादर करणे. प्रत्येक नोंदणीकृत GST करदात्याला आपल्या मासिक, त्रैमासिक किंवा वार्षिक आर्थिक व्यवहारांचा तपशील GST Returns च्या स्वरूपात दाखल करणे बंधनकारक आहे. यामध्ये विक्री, खरेदी, कर रकमेची गणना आणि Input Tax Credit (ITC) यांचा समावेश होतो. GST Returns भरणे ही प्रक्रिया व्यवसायाच्या कायदेशीरतेसाठी महत्त्वाची असून, शासनाशी आर्थिक व्यवहाराची पारदर्शकता राखण्याचा आधार आहे.

GST Returns चे प्रकार कोणते?
GST Returns चे विविध प्रकार आहेत, जे व्यवसायाच्या स्वरूपावर व व्यवहाराच्या प्रकारावर अवलंबून असतात. यामध्ये प्रमुख प्रकार खालील प्रमाणे आहेत.
GSTR-1: आउटवर्ड सप्लाय म्हणजेच विक्रीच्या व्यवहारांचा तपशील. यामध्ये महिन्यातील किंवा त्रैमासिक कालावधीत झालेल्या विक्रीच्या व्यवहारांची माहिती सादर करावी लागते.
GSTR-3B: सरळसरळ सारांश फॉर्म ज्यामध्ये कराची रक्कम दाखल केली जाते. या फॉर्ममध्ये Input Tax Credit आणि Payable Tax यांचा तपशील असतो.
GSTR-4: रचना योजनेंतर्गत (Composition Scheme) असलेल्या करदात्यांसाठी हा फॉर्म आहे. वर्षभरातील व्यवहारांचा सारांश या फॉर्ममध्ये सादर केला जातो.
GSTR-9: वार्षिक GST Returns, जो वर्षभरातील व्यवहारांचा आणि कराचा सारांश दाखवतो.सर्व नोंदणीकृत करदात्यांसाठी हा फॉर्म अनिवार्य आहे.
GSTR-10: GST नोंदणी रद्द झाल्यानंतर Final Return भरण्यासाठी हा फॉर्म आहे.
GSTR-2A आणि GSTR-2B (Auto-Generated Reports): खरेदी व्यवहारांचा तपशील यामध्ये ऑटोमॅटिक जनरेट होतो, ज्याचा उपयोग Input Tax Credit (ITC) साठी केला जातो.
GST Returns का महत्त्वाचे आहेत?
GST Returns भरणे ही प्रत्येक नोंदणीकृत करदात्याची महत्त्वाची जबाबदारी आहे. याचे महत्त्व तीन मुख्य घटकांवर आधारित आहे:
1. कायदेशीर जबाबदारी:
GST कायद्यांतर्गत प्रत्येक नोंदणीकृत व्यवसायाला त्यांच्या आर्थिक व्यवहारांचा तपशील ठराविक कालावधीत शासनाकडे सादर करणे बंधनकारक आहे. GST Returns वेळेत भरल्याने कायदेशीर कर्तव्य पूर्ण होते आणि दंडात्मक कारवाई टाळता येते.
2. आर्थिक पारदर्शकता आणि व्यवस्थापन:
GST Returns भरण्याच्या प्रक्रियेमुळे व्यवसायातील विक्री, खरेदी, कर आणि Input Tax Credit (ITC) यांची योग्य नोंद ठेवता येते. आर्थिक व्यवहारांची पारदर्शकता राखली जाते, ज्यामुळे व्यवसाय व्यवस्थापन सोपे व प्रभावी होते. यामुळे भविष्यातील आर्थिक नियोजन आणि करविषयक धोरणे ठरवणे सोयीचे ठरते.
3. विलंब झाल्यास दंडाचे परिणाम:
GST Returns वेळेत न भरल्यास व्याज, दंड आणि उशीर शुल्क (Late Fees) लागू होतात. उदा., प्रत्येक दिवसासाठी विलंब शुल्क ठरवलेले आहे (सध्या 50 रुपयांपासून सुरू). याशिवाय, उशीर झाल्यास Input Tax Credit (ITC) अवरोधित होऊ शकतो किंवा व्यवसायाची नोंदणी रद्द होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे वेळेत GST Returns भरणे अत्यंत गरजेचे आहे. GST Returns भरण्याचे फायदे आणि वेळेवर न भरण्याचे दुष्परिणाम लक्षात घेतल्यास, प्रत्येक व्यवसायासाठी ही प्रक्रिया योग्य प्रकारे पूर्ण करणे महत्त्वाचे ठरते.
GST Returns भरण्यासाठी आवश्यक गोष्टी:
GST Returns वेळेवर आणि अचूक भरण्यासाठी खालील गोष्टींची तयारी करणे गरजेचे आहे:
- GSTIN (GST Identification Number):
- व्यवसायासाठी दिलेला 15-अंकी GST नोंदणी क्रमांक आवश्यक आहे.
- व्यवसायातील व्यवहारांचा तपशील:
- विक्री आणि खरेदी व्यवहारांचे तंतोतंत रेकॉर्ड (Invoices).
- B2B (व्यवसाय-व्यवसाय) आणि B2C (व्यवसाय-ग्राहक) व्यवहारांचे वर्गीकरण.
- Input Tax Credit (ITC) चा तपशील:
- खरेदीवर भरलेला कर (Input Tax) आणि त्याचा हिशोब.
- बँक खात्याचा तपशील:
- कर भरताना ऑनलाइन पेमेंटसाठी बँक खात्याचा तपशील तयार ठेवा.
- GST पोर्टलवर लॉगिन क्रेडेन्शियल्स:
- अधिकृत GST पोर्टलवरील युजर आयडी आणि पासवर्डची आवश्यकता असते.
- रचना योजना (Composition Scheme):
- जर व्यवसाय रचना योजनेअंतर्गत असेल, तर त्यासाठी विशेष स्वरूपात तपशील तयार करावा लागतो.
GST रिटर्न कसे भरायचे?
GST Returns ऑनलाइन भरण्याची पद्धत साधी असून, खालील स्टेप्स फॉलो करा:
- GST अधिकृत पोर्टल वर जा.
- आपला GSTIN आणि पासवर्ड वापरून लॉगिन करा.
- डॅशबोर्डमध्ये “Services” मेनूमध्ये “Returns” पर्याय निवडा.
- “File Returns” वर क्लिक करा आणि हवे असलेल्या कर कालावधीचा (Tax Period) निवड करा.
- व्यवसायाच्या प्रकारानुसार योग्य GST फॉर्म निवडा (उदा. GSTR-1, GSTR-3B, GSTR-4).
- फॉर्ममध्ये आवश्यक तपशील भरण्यास सुरुवात करा.
- विक्री व खरेदी व्यवहारांचे तपशील अचूक भरा.
- B2B, B2C, निर्यात, आणि करमुक्त (Exempt) व्यवहारांची माहिती सादर करा.
- ITC चा हिशोब तपासून फॉर्ममध्ये समाविष्ट करा.
- ITC फक्त पात्र खरेदी व्यवहारांवर लागू आहे हे निश्चित करा.
- कराची गणना पूर्ण करून ऑनलाइन पेमेंट करा.
- “Preview” ऑप्शनवर क्लिक करून तपशील तपासा.
- सर्व तपशील योग्य असल्यास फॉर्म सबमिट करा.
- डिजिटल सिग्नेचर (DSC) किंवा ई-साइन वापरून फॉर्म फाइल करा.
- Return फाइल केल्यावर एक ARN (Acknowledgement Reference Number) प्राप्त होईल, जो भविष्यकालीन संदर्भासाठी जतन करा.
- GST Returns भरण्याच्या या प्रक्रियेत तांत्रिक अडचणी येऊ नयेत यासाठी, नियमितपणे व्यवहारांची नोंद ठेवणे आणि वेळेत सादर करणे महत्त्वाचे आहे.
सामान्य चुका आणि त्या टाळण्याचे उपाय:
GST Returns भरण्याच्या प्रक्रियेत अनेकदा काही सामान्य चुका घडतात, ज्या टाळण्यासाठी योग्य काळजी घेणे गरजेचे आहे.
1. चुकीची माहिती देणे: व्यवहारांचे अचूक तपशील सादर न करणे किंवा इनव्हॉइसमध्ये चुकीचे डेटा देणे ही सामान्य चूक आहे.
- उपाय:
- सर्व व्यवहारांची योग्य आणि तपशीलवार नोंद ठेवा.
- Returns सबमिट करण्यापूर्वी दोनदा तपासणी करा.
2. नियोजित वेळेचा अभाव: अंतिम तारखांच्या आधी तयारी न केल्यामुळे विलंब शुल्क आणि दंड भरावा लागू शकतो.
- उपाय:
- प्रत्येक महिन्यासाठी निश्चित वेळापत्रक तयार करा.
- फाइलिंग प्रक्रियेच्या तारखा लक्षात ठेवून नियोजन करा.
3. तांत्रिक अडचणी: GST पोर्टलवरील अडचणी, अपलोड त्रुटी, किंवा इंटरनेट समस्या यामुळे Returns फाइल करणे उशिरा होऊ शकते.
- उपाय:
- Returns फाइल करण्यासाठी सुरुवातीच्या दिवसातच प्रयत्न करा.
- तांत्रिक अडचणी असल्यास, अधिकृत सहाय्य घेतलेले उत्तम.
GST Returns वेळेत भरण्यासाठी टिप्स:
- प्रत्येक महिन्याच्या किंवा तिमाहीच्या सुरुवातीसच व्यवहारांची नोंदणी आणि तपासणी पूर्ण करा.
- Returns भरण्यासाठी निश्चित तारीख ठरवा आणि त्या तारखेचे पालन करा.
- डेडलाईन्सचे पालन करण्यासाठी अलर्ट्स किंवा रिमाइंडर्स सेट करा.
- अधिकृत GST सॉफ्टवेअर वापरा, जे डेटा व्यवस्थापन आणि फाइलिंग सुलभ करते.
- तांत्रिक अडचणी आल्यास, चार्टर्ड अकाउंटंट किंवा तज्ज्ञांचे मार्गदर्शन घ्या.
- पोर्टलवरच्या सूचना आणि अपडेट्स नियमितपणे तपासा.
- प्रत्येक व्यवहाराची नोंद वेळेवर ठेवा आणि त्या आधारावर Input Tax Credit (ITC) चा हिशोब तयार करा.
- इनव्हॉइसेस नियमितपणे अपलोड करा आणि डेटाची दुरुस्ती वेळेवर करा.
- व्यवहारांची नोंदणी केल्यानंतर त्यांच्या अचूकतेची खातरजमा करा.
GST Returns वेळेत आणि अचूक भरण्यासाठी योग्य नियोजन, वेळापत्रकाचे पालन आणि तांत्रिक सहाय्य यांचा योग्य समन्वय ठेवणे अत्यंत गरजेचे आहे. यामुळे व्यवसायाच्या कायदेशीर जबाबदाऱ्या वेळेत पूर्ण होतात आणि अनावश्यक दंडाचा त्रास टाळता येतो.