डायबिटीज हा एक दीर्घकालीन (क्रॉनिक) आजार आहे, ज्यामध्ये रक्तातील साखरेची (ग्लुकोज) पातळी सामान्यपेक्षा जास्त असते. हे मुख्यत्वे दोन कारणांमुळे घडते: एकतर शरीर पुरेसे इन्सुलिन तयार करत नाही, किंवा शरीरात तयार झालेलं इन्सुलिन योग्य प्रकारे वापरू शकत नाही. इन्सुलिन हा हार्मोन आहे, जो रक्तातील ग्लुकोज पेशींमध्ये पोहोचवून त्याचा ऊर्जा निर्मितीसाठी वापर होईल याची खात्री करतो. जेव्हा हे व्यवस्थित होत नाही, तेव्हा रक्तातील साखर वाढते आणि त्यामुळे हृदय, रक्तवाहिन्या, डोळे, मूत्रपिंड आणि इतर महत्त्वाच्या अवयवांवर दुष्परिणाम होऊ शकतात.
डायबिटीज आणि शुगर मध्ये काय फरक आहे!
डायबिटीज आणि शुगर हे शब्द एकाच आजारासाठी वापरले जातात, परंतु त्यांच्या वापरात थोडा फरक आहे.
डायबिटीज (Diabetes):
डायबिटीज हा वैद्यकीय शब्द आहे, जो एक विशेष आजार दर्शवतो. डायबिटीजमध्ये शरीरात ग्लुकोज (साखर) पातळी नियंत्रित करण्यासाठी आवश्यक असणाऱ्या इन्सुलिन या हार्मोनचे उत्पादन कमी होते किंवा शरीर इन्सुलिनला योग्य प्रकारे वापरू शकत नाही. यामुळे रक्तातील साखरेची पातळी वाढते.
शुगर (Sugar):
शुगर हा शब्द लोकसाहित्यात वापरला जातो, जो मुख्यतः डायबिटीजसाठी वापरला जातो. “शुगर आहे” किंवा “शुगर वाढली आहे” असे बोलले जाते, याचा अर्थ व्यक्तीला डायबिटीज आहे आणि त्याच्या रक्तातील साखरेची पातळी वाढली आहे. थोडक्यात, डायबिटीज हा आजार आहे, ज्यामध्ये शरीरातील रक्तातील साखरेची पातळी नियंत्रित ठेवण्यासाठी समस्या येतात, आणि शुगर हा शब्द लोकांमध्ये याच आजाराच्या संदर्भात वापरला जातो.
डायबिटीजचे प्रकार किती आहेत?
डायबिटीजचे मुख्यतः दोन प्रकार आहेत: टाइप 1 डायबिटीज आणि टाइप 2 डायबिटीज. याव्यतिरिक्त, एक तिसरा प्रकार म्हणजे गर्भावस्थेतील डायबिटीज (Gestational Diabetes), जो गर्भधारणेदरम्यान दिसून येतो. चला, प्रत्येक प्रकाराचा तपशीलवार आढावा घेऊ.
1. टाइप 1 डायबिटीज: टाइप 1 डायबिटीजमध्ये शरीराचे प्रतिरक्षा तंत्र इन्सुलिन तयार करणाऱ्या पॅनक्रियाजच्या (अग्न्याशयाच्या) बीटा पेशींवर आक्रमण करते आणि त्यांना नष्ट करते. त्यामुळे शरीर अजिबात इन्सुलिन तयार करू शकत नाही. इन्सुलिन हा हार्मोन आहे जो रक्तातील साखरेला पेशींमध्ये पोहोचवून ऊर्जा निर्माण करण्यास मदत करतो.
वैशिष्ट्ये:
- वय: हा प्रकार प्रामुख्याने बालपण किंवा किशोरावस्थेत सुरू होतो, परंतु कोणत्याही वयात होऊ शकतो.
- लक्षणे: जास्त तहान लागणे, वारंवार लघवी होणे, वजन कमी होणे, थकवा, आणि दृष्टिदोष.
- उपचार: रोज इन्सुलिनची इंजेक्शने घ्यावी लागतात. याशिवाय, आहारावर नियंत्रण, नियमित व्यायाम, आणि रक्तातील साखरेची नियमित तपासणी आवश्यक असते.
2. टाइप 2 डायबिटीज: टाइप 2 डायबिटीजमध्ये शरीर इन्सुलिन तयार करते, परंतु ते योग्यरित्या वापरू शकत नाही. यामुळे शरीराला ग्लुकोज वापरता येत नाही आणि रक्तातील साखरेची पातळी वाढते.
वैशिष्ट्ये:
- वय: हा प्रकार प्रामुख्याने प्रौढ व्यक्तींमध्ये दिसून येतो, परंतु लठ्ठपणामुळे आता तो मुलांमध्येही दिसून येतो.
- लक्षणे: टाइप 2 च्या लक्षणे टाइप 1 प्रमाणेच असू शकतात, परंतु ती हळूहळू विकसित होतात. यामध्ये त्वचेच्या संसर्गाचा धोका, जखमा उशिरा भरून येणे, आणि पायात मुंग्या येणे या समस्या देखील उद्भवू शकतात.
- उपचार: आहारातील बदल, वजन कमी करणे, नियमित व्यायाम, आणि आवश्यकतेनुसार गोळ्या किंवा इन्सुलिन घेणे. या प्रकारात, जीवनशैलीतील बदलांचा विशेष महत्त्व असतो.
3. गर्भावस्थेतील डायबिटीज: गर्भावस्थेदरम्यान काही महिलांमध्ये हा प्रकार आढळतो, जेव्हा त्यांचे शरीर गर्भावस्थेत तयार होणाऱ्या हार्मोनांच्या बदलामुळे इन्सुलिनचा प्रभाव कमी होतो. यामुळे गर्भवतीच्या रक्तातील साखरेची पातळी वाढते.
वैशिष्ट्ये:
- वय: गर्भवती महिलांमध्ये प्रामुख्याने दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या तिमाहीत दिसून येतो.
- लक्षणे: साधारणत: कोणतीही लक्षणे दिसत नाहीत, त्यामुळे रक्तातील साखरेची नियमित तपासणी आवश्यक असते.
- उपचार: आहारातील बदल, नियमित व्यायाम, आणि काहीवेळा इन्सुलिनची गरज पडू शकते. गर्भावस्थेनंतर हा प्रकार सहसा निघून जातो, परंतु भविष्यात टाइप 2 डायबिटीज होण्याची शक्यता वाढते.
प्रत्येक डायबिटीजच्या प्रकारात वेगवेगळे उपचार आणि व्यवस्थापनाची आवश्यकता असते. टाइप 1 मध्ये इन्सुलिन घेणे अत्यावश्यक असते, तर टाइप 2 मध्ये जीवनशैलीतील बदल हे उपचारात महत्वाची भूमिका बजावतात. गर्भावस्थेतील डायबिटीजसाठी आहार व व्यायामाच्या नियंत्रणाबरोबरच नियमित तपासणी गरजेची असते. योग्य उपचार आणि जीवनशैलीत बदल केल्यास डायबिटीजवर नियंत्रण ठेवता येते आणि त्याच्या दुष्परिणामांपासून बचाव करता येतो.
डायबिटीज कोणत्या वयामध्ये होतो:
डायबिटीज कोणत्याही वयात होऊ शकतो, परंतु काही विशिष्ट वयोगटांमध्ये त्याचा धोका अधिक असतो:
- टाईप 1 डायबिटीज: हा प्रकार सामान्यतः लहान मुलांमध्ये, किशोरवयीन मुलांमध्ये, किंवा 30 वर्षांच्या खालील वयोगटात होतो. टाईप 1 डायबिटीज हा इम्यून सिस्टमच्या समस्येमुळे होतो, ज्यामुळे शरीर इन्सुलिन तयार करण्यास अयशस्वी ठरते.
- टाईप 2 डायबिटीज: हा प्रकार मुख्यतः प्रौढांमध्ये, विशेषतः 45 वर्षांच्या पुढील वयोगटात दिसून येतो. मात्र, हल्लीच्या जीवनशैलीमुळे हा प्रकार लहान मुलांमध्ये आणि किशोरवयीन मुलांमध्येही दिसू लागला आहे. वजन वाढणे, निष्क्रिय जीवनशैली, आणि आहारातील चुकीच्या सवयी हे टाईप 2 डायबिटीजचे प्रमुख कारण आहेत.
- गर्भधारणेदरम्यानचा डायबिटीज (गेस्टेशनल डायबिटीज): हा प्रकार गर्भधारणेदरम्यान काही महिलांमध्ये होतो. यामुळे त्या महिलांना पुढे जाऊन टाईप 2 डायबिटीज होण्याचा धोका अधिक असतो.
डायबिटीज म्हणजे मधुमेह होण्याची मुख्य कारणे :
- अनुवांशिकता: कुटुंबात मधुमेह असल्यास, त्याची शक्यता वाढते.
- अतिरिक्त वजन: जास्त वजन किंवा स्थूलता हे टाईप 2 डायबिटीजचे एक प्रमुख कारण आहे.
- अनियमित आहार: जास्त साखर आणि फॅट असलेला आहार, तसेच कमी फायबर असलेला आहार यामुळे मधुमेह होण्याचा धोका वाढतो.
- शारीरिक निष्क्रियता: नियमित व्यायाम न केल्याने शरीरातील इन्सुलिनचे कार्य कमजोर होऊ शकते, ज्यामुळे मधुमेह होण्याची शक्यता वाढते.
- वय: वय जसजसे वाढते तसतशी टाईप 2 डायबिटीजची शक्यता वाढते, विशेषतः 45 वर्षांच्या वयानंतर.
- इतर आरोग्य समस्या: उच्च रक्तदाब, उच्च कोलेस्ट्रॉल, आणि पॉलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम (PCOS) या समस्या असलेल्या व्यक्तींमध्ये मधुमेह होण्याचा धोका जास्त असतो.
- ताण-तणाव: सततच्या मानसिक ताण-तणावामुळे शरीरातील हार्मोन्सचे संतुलन बिघडू शकते, ज्यामुळे मधुमेह होण्याची शक्यता वाढते.
- गर्भधारणेदरम्यानचा मधुमेह: काही महिलांना गर्भधारणेदरम्यान मधुमेह होतो, ज्यामुळे त्यांना पुढील आयुष्यात टाईप 2 डायबिटीजचा धोका जास्त असतो. या कारणांमुळे डायबिटीज होऊ शकतो, म्हणून आरोग्यदायी जीवनशैली राखणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
डायबिटीजचे लक्षणे कोणती?
- वारंवार लघवीला जाणे: शरीरात साखर जास्त झाल्याने वारंवार लघवीला जावे लागते.
- अधिक तहान लागणे: शरीरातील साखर कमी करण्यासाठी शरीर अधिक पाणी मागते, त्यामुळे वारंवार तहान लागते.
- जास्त भूक लागणे: शरीरातील ऊर्जा कमी असल्यामुळे सतत भूक लागते.
- वजन कमी होणे: विशेषतः टाईप 1 डायबिटीजमध्ये, शरीरातील इन्सुलिनची कमतरता असल्याने वजन अचानक कमी होऊ शकते.
- थकवा आणि अशक्तपणा: शरीराला आवश्यक ऊर्जा न मिळाल्याने थकवा आणि अशक्तपणा जाणवतो.
- दृष्टिदोष: रक्तातील साखर वाढल्याने डोळ्यांवर परिणाम होतो आणि दृष्टिदोष येतो.
- जखमांची हळूहळू बरी होणे: शरीरातील साखर जास्त असल्याने जखमा किंवा कापणे हळूहळू भरतात.
- त्वचेचे संक्रमण आणि खाज: मधुमेहामुळे त्वचेला इन्फेक्शन होण्याची शक्यता वाढते, तसेच खाजही येऊ शकते.
- हात-पायांची मुंग्या येणे किंवा सुन्नपणा: रक्तवाहिन्या प्रभावित झाल्याने हात-पायांमध्ये मुंग्या येणे किंवा सुन्नपणा येऊ शकतो. ही लक्षणे दिसल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घेणे गरजेचे आहे.
डायबिटीज असलेल्या व्यक्तीनी आहार कोणता घ्यावा?
आहार नियोजन हे रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित ठेवण्यासाठी मदत करते. डायबिटीज आहारासाठी खालील गोष्टी लक्षात घ्या:
- कर्बोदके (कार्बोहायड्रेट्स) नियंत्रित करा: पूर्ण धान्य, ओट्स, ब्राऊन राईस, आणि संपूर्ण गहू यांसारखी संपूर्ण धान्ये निवडा. प्रोसेस्ड आणि साखरेने भरलेले पदार्थ टाळा.
- फळे आणि भाज्या: फळे आणि भाज्या आहारात समाविष्ट करा, परंतु फळांमध्ये नैसर्गिक साखर असल्याने प्रमाणात सेवन करा. गाजर, ब्रोकली, पालक, बीट, आणि इतर हिरव्या भाज्या उपयुक्त आहेत.
- प्रथिने (प्रोटीन्स): मांस, मच्छी, अंडी, दाल, कडधान्ये, आणि टोफू यांसारखे प्रथिनेयुक्त पदार्थ आहारात घ्या. मासे आणि कडधान्ये हे प्रथिनांचे चांगले स्रोत आहेत.
- फायबरचे सेवन वाढवा: फायबरयुक्त आहारामुळे रक्तातील साखर नियंत्रित राहते. ओट्स, फ्लेक्ससीड्स, संपूर्ण धान्य, फळे आणि भाज्या यांचा समावेश करा.
- चरबी (फॅट्स) नियंत्रित करा: सॅच्युरेटेड फॅट्स आणि ट्रान्स फॅट्स असलेले पदार्थ टाळा. नट्स, ऑलिव्ह ऑईल, आणि एव्होकाडो सारख्या हृदयासाठी उपयुक्त असलेल्या चरबीयुक्त पदार्थांचा वापर करा.
- चहाच्या वेळा निश्चित ठेवा: दिवसातून 3-4 वेळा छोटे आहार घ्या, जेणेकरून रक्तातील साखर स्थिर राहील.
- गोड पदार्थ आणि साखर: गोड पदार्थ, साखर, सॉफ्ट ड्रिंक्स, आणि प्रोसेस्ड पदार्थ टाळा. नैसर्गिक गोड पदार्थ प्रमाणात सेवन करा.
- पाणी आणि द्रवपदार्थ: नियमित पाणी प्या. फळांचे रस टाळा आणि दुधाचे प्रमाणात सेवन करा.
- लहान भाग खा: मोठ्या प्रमाणात जेवणाऐवजी लहान भागात जेवण घ्या, ज्यामुळे रक्तातील साखर अचानक वाढत नाही.
- शक्य तितके घरचे अन्न खा: बाहेरचे, जास्त तेलकट किंवा तळलेले अन्न टाळा.
डायबिटीज असलेल्या व्यक्तीनी एक असा आहार चार्ट बनवू शकता (हा चार्ट केवळ उदाहरण साठी दिलेला आहे ,प्रत्येकाची शारीरिक गरज आणि आरोग्य समस्या वेगळी असल्यामुळे डॉक्टर च्या सल्ल्यानुसार चार्ट बनवावा )
सकाळ (6:00 AM – 7:00 AM):
- गरम पाणी: 1 ग्लास लिंबू पिळून
- बदाम: 4-5 भिजवलेले बदाम
नाश्ता (8:00 AM – 9:00 AM):
- ओट्स पोहा: ओट्सचे पोहे किंवा चिऱ्याचे पोहे, भाज्या घालून
- दूध: 1 ग्लास (लो फॅट किंवा टोन्ड)
- अंडी: 2 उकडलेली अंडी किंवा 1 अंड्याचा उकडलेला व्हाईट ऑम्लेट
मधल्या वेळेचा खाऊ (11:00 AM):
- फळ: 1 सफरचंद/पेरू/केळी (लहान)
- नट्स: 4-5 अखरोट किंवा अक्रोड
दुपारचे जेवण (1:00 PM – 2:00 PM):
- चपाती: 1-2 चपाती (गव्हाचे किंवा बाजरीचे)
- भाजी: 1 वाटी पालक, मेथी, किंवा कोणतीही हिरवी भाजी
- दाल: 1 वाटी मुगाची किंवा तुराची डाळ
- सालड: 1 वाटी (काकडी, टोमॅटो, बीट्स)
- ताक: 1 ग्लास (फोडणी नसलेले)
मधल्या वेळेचा खाऊ (4:00 PM):
- फळ: 1 लहान फळ (पेरू, नाशपती, कीवी)
- ग्रीन टी: 1 कप
संध्याकाळ (6:00 PM – 7:00 PM):
- मखाने: 1 मूठ भाजलेले मखाने
- बाजरीची भाकरी: 1 लहान तुकडा
रात्रीचे जेवण (8:00 PM – 9:00 PM):
- चपाती: 1-2 चपाती
- भाजी: 1 वाटी शेंग, दोडक्याची भाजी
- सूप: 1 वाटी टोमॅटो किंवा भाज्यांचे सूप
- दही: 1 वाटी (लो फॅट)
झोपण्यापूर्वी (10:00 PM):
- पाणी: 1 ग्लास गरम पाणी
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून डायबिटीज आणि शुगर मध्ये काय फरक आहे,जाणून घ्या कोणत्या वयामध्ये होऊ शकते डायबिटीज !व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा
