आपल्या चेहऱ्यावर अचानक वीज कोसळल्यासारखा तीव्र वेदनेचा झटका बसला, तर तो क्षण विसरणं जवळपास अशक्य होतं. ही वेदना साधी डोकेदुखी नाही, तर त्याहून शंभरपट जास्त त्रासदायक असते. हाच त्रास ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया म्हणून ओळखला जातो. चेहऱ्याच्या नसा अचानक तीव्रतेने दुखू लागतात आणि काही क्षणांत माणूस असह्य वेदना सहन करतो.
या आजाराबद्दल लोकांना फारसं माहिती नसतानाही, एका टीव्ही शोमध्ये अभिनेता सलमान खान यांनी याचा उल्लेख केला होता. त्यांनी स्वतःला झालेल्या या वेदनेचा अनुभव शेअर केला होता आणि ही वेदना किती भयानक असते, याची कल्पना प्रेक्षकांना दिली होती. त्यामुळे हा आजार केवळ वैद्यकीय दृष्टीनेच नाही, तर लोकांच्या जाणीवेत आणणारा मुद्दा ठरला.
म्हणूनच, आज आपण या लेखात ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया म्हणजे काय, यामागचं कारण, लक्षणं आणि उपचार याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया म्हणजे काय?
आपल्या चेहऱ्यात एक महत्त्वाची नस असते, तिला “ट्रायजेमिनल नर्व्ह” म्हणतात. ही नस चेहऱ्याच्या दोन्ही बाजूंच्या त्वचेला, डोळे, नाक, जबडा आणि दातांना संवेदना पुरवते.
जेव्हा या नसेवर दबाव येतो किंवा तिचं संरक्षण कवच (मायेलिन) खराब होतं, तेव्हा ती नस चुकीच्या पद्धतीने मेंदूकडे वेदनेचे सिग्नल पाठवते. त्यामुळे अगदी साध्या गोष्टींनी – जसं की चेहऱ्यावर हवा लागणं, दात घासणं, खाणं, बोलणं –सुद्धा असह्य वेदना निर्माण होतात.
ही वेदना क्षणभर वीज कोसळल्यासारखी असते, आणि त्यामुळे या आजाराला ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया म्हणतात.
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया होण्याची कारणे कोणती?
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया हा आजार नेहमीच अचानक सुरू होतो आणि रुग्णाला कळतसुद्धा नाही की नेमकं का झाला. पण वैद्यकीय दृष्टीनं पाहिलं तर काही प्रमुख कारणं अशी आढळतात –
- नसेवर रक्तवाहिनीचा दबाव
- चेहऱ्यातील एखादी रक्तवाहिनी (artery किंवा vein) हळूहळू त्या ट्रायजेमिनल नर्व्ह वर दाब टाकते.
- सततचा हा दबाव नसेंचं संरक्षण कवच (मायेलिन) खराब करतो.
- त्यामुळे नस चुकीचे सिग्नल मेंदूकडे पाठवते आणि वीज कोसळल्यासारख्या वेदना निर्माण होतात.
- मल्टिपल स्क्लेरोसिस (MS)
- हा मज्जासंस्थेचा आजार आहे ज्यामध्ये शरीरातील नसांचं संरक्षण कवच (मायेलिन) नष्ट होतं.
- त्यामुळे ट्रायजेमिनल नर्व्ह संवेदनशील होते आणि अचानक वेदना निर्माण होतात.
- ट्युमर किंवा गाठ
- मेंदूजवळ किंवा नसेच्या मार्गात जर ट्युमर तयार झाला, तर तो थेट नसेवर दाब देतो.
- हे क्वचित घडतं, पण झाल्यास वेदना खूप तीव्र होतात.
- वयाशी संबंधित बदल
- वयानुसार रक्तवाहिन्या कठीण आणि वाकड्या होऊ लागतात.
- त्यामुळे त्या नसेवर अधिक दाब टाकतात. म्हणूनच हा आजार साधारणपणे ४० वर्षांनंतर जास्त प्रमाणात दिसतो.
- जखम किंवा शस्त्रक्रियेचे दुष्परिणाम
- चेहऱ्याला किंवा जबड्याला पूर्वी लागलेली दुखापत
- दंत शस्त्रक्रिया, जबड्याच्या ऑपरेशन किंवा इतर कारणांमुळे झालेला नसेवर परिणाम
- यामुळेही नंतर ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया सुरू होऊ शकतो.
- इतर दुर्मिळ कारणे
- काही रक्तवाहिन्यांचे आजार
- चेहऱ्याच्या किंवा मेंदूच्या संरचनांतील असामान्य बदल
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जियाची लक्षणे कोणती?
हा आजार ओळखण्याचा सर्वात मोठा धागा म्हणजे वेदनांचा स्वभाव.
- चेहऱ्यावर अचानक वीज कोसळल्यासारखी तीव्र वेदना होते.
- ही वेदना काही सेकंद ते दोन मिनिटांपर्यंत टिकू शकते, पण वारंवार येत राहते.
- वेदना प्रामुख्याने एका बाजूला – गाल, जबडा, दात, नाक किंवा डोळ्याभोवती होते.
- खाणं, दात घासणं, बोलणं, हसणं, अगदी पाण्याचा थेंब किंवा हलकी हवा लागली तरी झटका बसू शकतो.
- रुग्ण वेदना टाळण्यासाठी खाणं टाळतात, चेहऱ्यावर हात लावायला घाबरतात, हसणं कमी करतात.
- काही रुग्णांना सुरुवातीला हलकी चिमटे बसल्यासारखी वेदना होते, नंतर ती असह्य स्वरूप धारण करते.
हा त्रास केवळ शरीरापुरता मर्यादित राहत नाही, तर मानसिक तणाव, भीती आणि नैराश्य निर्माण करतो. म्हणूनच या आजाराला “सर्वात त्रासदायक वेदनांपैकी एक” असं म्हटलं जातं.
हा आजार कोणत्या वयात किंवा लोकांमध्ये जास्त दिसतो?
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया हा आजार साधारणतः ४० वर्षांनंतर जास्त प्रमाणात दिसतो. वयानुसार रक्तवाहिन्यांमध्ये बदल होतात आणि त्या नसेवर दबाव आणतात. तरीही, हा आजार केवळ वृद्धांमध्येच होतो असं नाही. काही वेळा २०–३० वर्षांच्या तरुणांमध्येही तो दिसू शकतो, विशेषतः जर त्यांना मल्टिपल स्क्लेरोसिस किंवा मज्जासंस्थेशी संबंधित आजार असेल तर. स्त्रियांमध्ये हा आजार पुरुषांच्या तुलनेत थोडा अधिक प्रमाणात आढळतो. म्हणजेच, वय आणि लिंग यांचा थोडा परिणाम दिसतो, पण खरी गोष्ट म्हणजे – कोणालाही हा त्रास होऊ शकतो.
वेदना किती वेळ टिकतात आणि कशामुळे वाढतात?
या आजाराची सर्वात वेगळी गोष्ट म्हणजे वेदनांचा स्वभाव. वेदना अचानक सुरू होतात, जणू चेहऱ्यावर वीज कोसळली असा अनुभव येतो. हा झटका साधारण काही सेकंद ते दोन मिनिटांपर्यंत टिकतो. काही रुग्णांना दिवसातून एक-दोनदा तर काहींना दिवसातून अनेक वेळा हे झटके बसतात. सर्वात त्रासदायक म्हणजे, अगदी साध्या दैनंदिन गोष्टींनीही वेदना वाढतात – जसं की दात घासणं, खाणं, बोलणं, हसणं, चेहऱ्यावर हवा लागणं किंवा थंड पाणी प्यायणं. या छोट्याशा गोष्टींनी अचानक झटका बसतो आणि रुग्ण घाबरून दैनंदिन कामं टाळायला लागतो. त्यामुळे या आजाराला जगातील सर्वात त्रासदायक वेदनांपैकी एक म्हटलं जातं.
डॉक्टर हे कसे ओळखतात? (Diagnosis)
ट्रायजेमिनल न्यूराल्जियाचं निदान डॉक्टर मुख्यतः रुग्ण सांगतो त्या वेदनेच्या स्वरूपावरून करतात. म्हणजेच, रुग्णाने दिलेला अनुभव — “वीज कोसळल्यासारखी वेदना होते, काही सेकंद टिकते आणि खाणं-बोलणं करताना वाढते” — हे निदानासाठी महत्त्वाचं असतं. डॉक्टर चेहऱ्यावर हलकासा स्पर्श करून किंवा प्रश्न विचारून लक्षणं तपासतात. याशिवाय, MRI स्कॅन किंवा इतर चाचण्या करून नसेवर दबाव आहे का, ट्युमर आहे का किंवा मल्टिपल स्क्लेरोसिससारखा आजार आहे का हे पाहिलं जातं. म्हणजेच, निदानासाठी रुग्णाचा अनुभव आणि आधुनिक स्कॅनिंग या दोन्हींचा आधार घेतला जातो.
यावर कोणते उपचार केले जातात?
उपचार रुग्णाच्या त्रासानुसार वेगवेगळे असू शकतात. सुरुवातीला डॉक्टर साधारणतः औषधोपचार सुरू करतात. यामध्ये नस शांत करणारी औषधे (जसं की Carbamazepine) दिली जातात. वेदना कमी करण्यासाठी काही इतर औषधेही वापरली जातात. जर औषधांनी आराम मिळत नसेल किंवा दुष्परिणाम जास्त होत असतील, तर शस्त्रक्रिया हा पर्याय घेतला जातो. यामध्ये मायक्रोव्हेस्कुलर डीकॉम्प्रेशन करून नसेवरचा दबाव कमी केला जातो किंवा रेडिओफ्रिक्वेन्सी / गॅमा नाइफ सर्जरी करून वेदना निर्माण करणारी नस थोडीशी ब्लॉक केली जाते. म्हणजेच, उपचारात आधी औषधं, नंतर शस्त्रक्रिया असे टप्पे असतात.
घरगुती किंवा नैसर्गिक उपाय मदत करतात का?
खरं सांगायचं झालं तर, या आजारावर घरगुती उपायांनी पूर्ण आराम मिळत नाही. पण काही गोष्टी वेदना कमी करण्यास मदत करतात. उदाहरणार्थ —
- चेहऱ्यावर अचानक थंड हवा लागू न देणे.
- खूप थंड किंवा खूप गरम अन्न टाळणे.
- ताणतणाव कमी करण्यासाठी श्वसनाचे व्यायाम, योग किंवा ध्यान करणे.
- योग्य झोप आणि नियमित दिनचर्या ठेवणे.
- हे उपाय पूरक (supportive) असतात. म्हणजेच, डॉक्टरांनी दिलेल्या औषधांसोबत केल्यास थोडासा आराम मिळू शकतो. फक्त घरगुती उपायांवर अवलंबून राहणं धोकादायक ठरू शकतं.
हा आजार कायमचा बरा होऊ शकतो का?
हा प्रश्न बहुतेक रुग्णांना सर्वप्रथम पडतो. दुर्दैवाने, ट्रायजेमिनल न्यूराल्जिया हा आजार कायमचा पूर्ण बरा होतो असं ठामपणे सांगता येत नाही. काही रुग्णांना औषधांनी खूप वर्षे आराम मिळतो, तर काहींना शस्त्रक्रियेनंतर दीर्घकाळ त्रास कमी होतो. पण काही वेळा वेदना परत येऊ शकतात. म्हणूनच, हा आजार नियंत्रणात ठेवण्यासारखा आहे, पण कायमचा पूर्ण बरा होतो असं नाही. योग्य उपचार आणि जीवनशैलीच्या सवयींनी मात्र रुग्ण चांगलं आयुष्य जगू शकतो.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने पंतप्रधान मोफत शिलाई मशीन योजनेसाठी कोण पात्र आहे? व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
हेरिंग मासा आणि त्याचे फायदे! Herring Fish Nutritional Benefits.
गर्भाशय काढण्याचा सल्ला(हिस्टरेक्टोमी) डॉक्टर केंव्हा देतात?
निरोगी राहायचा कानमंत्र , राहाल सर्व आजारापासून दूर Tips for Staying Healthy
मासिक पाळी नंतर गर्भधारणा कधी होते ?
