गर्भाशय ट्रान्सप्लांट म्हणजेच ‘यूटेरस ट्रान्सप्लांट’ ही संकल्पना वैद्यकीय क्षेत्रात मोठ्या प्रमाणावर चर्चेत आहे. स्त्रीला नैसर्गिकरित्या आई होण्याची इच्छा असेल परंतु काही शारीरिक अडचणींमुळे गर्भाशयाचा अभाव असेल किंवा गर्भधारणा होऊ शकत नसेल, अशा परिस्थितीत गर्भाशय ट्रान्सप्लांट एक आशादायी उपाय म्हणून समोर येतो आहे. विशेषत: ज्यांना जन्मजात गर्भाशय नाही किंवा शस्त्रक्रियेमुळे गर्भाशय काढून टाकावा लागला आहे, अशा स्त्रियांसाठी हा उपचार अतिशय महत्त्वपूर्ण ठरत आहे.
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट प्रक्रिया अवघड आणि गुंतागुंतीची असली तरी, जगातील अनेक ठिकाणी या तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने गर्भाशय प्रत्यारोपण यशस्वीपणे झाले आहे. या प्रक्रियेमुळे स्त्रियांना स्वतःच्या गर्भाशयातून गर्भधारणा करण्याची संधी मिळते, आणि हे बाळ नैसर्गिकरित्या जन्माला येऊ शकते.
गर्भाशय म्हणजे काय ?
गर्भाशय (Uterus) हा स्त्रीच्या प्रजनन प्रणालीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा अवयव आहे. गर्भाशय ही पिशवीसारखी रचना असते, जिथे गर्भधारणा झाल्यावर गर्भ वाढतो. गर्भाशयाच्या आतील बाजूस एक मऊ अस्तर असतो, ज्याला गर्भाशय अस्तर (Endometrium) असे म्हणतात. गर्भाशय मासिक पाळीच्या चक्रात महत्त्वाची भूमिका बजावतो आणि गर्भधारणेच्या काळात बाळाच्या विकासासाठी आवश्यक पोषक घटक पुरवतो.
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट प्रक्रिया म्हणजे काय ?
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट म्हणजे एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीच्या शरीरात गर्भाशय प्रत्यारोपण करणे. ही प्रक्रिया त्याच स्त्रियांमध्ये केली जाते ज्यांच्याकडे गर्भाशय नाही किंवा गर्भधारणेची शारीरिक समस्या आहे. सामान्यतः ही प्रक्रिया तीन प्रमुख टप्प्यांत विभागली जाते:
- गर्भाशय मिळविणे: गर्भाशयाचा दाता (donor) हा जवळचा नातेवाईक किंवा जीवनदान देण्यास इच्छुक असणारी महिला असू शकते. दात्याचे गर्भाशय काढून घेण्यासाठी एक विशेष प्रकारची शस्त्रक्रिया केली जाते. या शस्त्रक्रियेदरम्यान गर्भाशयातील रक्तवाहिन्या व शिरा सांभाळून काटेकोरपणे गर्भाशय काढला जातो.
- गर्भाशय प्रत्यारोपण करणे: प्राप्तकर्ता (recipient) स्त्रीच्या शरीरात गर्भाशय शस्त्रक्रियेद्वारे प्रत्यारोपित केले जाते. यात रक्तवाहिन्या आणि नसा योग्य प्रकारे जोडल्या जातात जेणेकरून प्रत्यारोपित गर्भाशयाला रक्त पुरवठा सुरळीत होईल. ही प्रक्रिया अत्यंत तांत्रिक आणि काळजीपूर्वक केली जाते कारण गर्भाशयाला शरीरात स्वीकारले जाणे अत्यावश्यक असते.
- गर्भधारणा आणि प्रसुती: प्रत्यारोपणानंतर काही काळ शरीर गर्भाशयाला स्वीकारेल की नाही याची तपासणी केली जाते. गर्भधारणेच्या दृष्टीने आवश्यक हार्मोन्स दिले जातात, आणि गर्भधारणेसाठी इन व्हिट्रो फर्टिलायझेशन (IVF) प्रक्रियेद्वारे भ्रूण गर्भाशयात स्थानांतरित केला जातो. गर्भधारणा पूर्ण झाल्यावर सिझेरियन शस्त्रक्रियेच्या साहाय्याने बाळाचा जन्म होतो. यानंतर बहुतेक वेळा गर्भाशय काढून टाकले जाते कारण त्याच्या दीर्घकालीन अस्तित्वामुळे काही धोके असू शकतात.
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट कुठे केली जाते?
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट ही प्रक्रिया भारतातील काही निवडक रुग्णालयांमध्ये उपलब्ध आहे. भारतात प्रथम यशस्वी गर्भाशय प्रत्यारोपण पुण्यातील “गॅलेक्झिया हॉस्पिटल” (Galaxy Care Hospital) येथे २०१७ साली करण्यात आला होता. हा रुग्णालयातील डॉक्टर शैलेश पुणतांबेकर यांच्या नेतृत्वाखालील टीमने यशस्वीरीत्या पार पाडला.
तसेच, जगभरात काही नामांकित रुग्णालये आणि वैद्यकीय केंद्रांमध्ये ही प्रक्रिया उपलब्ध आहे. उदा.:
- गॅलेक्झिया केअर हॉस्पिटल, पुणे, भारत
- क्लिव्हलँड क्लिनिक, ओहायो, यूएसए
- साल्ग्रेनस्का युनिव्हर्सिटी हॉस्पिटल, स्वीडन
- एरझुरुम रुग्णालय, टर्की
या रुग्णालयांमध्ये गर्भाशय प्रत्यारोपणासंबंधी योग्य सुविधा आणि तज्ञ डॉक्टर उपलब्ध आहेत.
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट सर्जरीची सक्सेस रेट किती?
गर्भाशय ट्रान्सप्लांट सर्जरीची यशस्वीता सध्या ५०% ते ६०% च्या दरम्यान आहे. गर्भाशय प्रत्यारोपणाच्या (Uterus Transplant) यशस्वितेवर विविध घटकांचा प्रभाव पडतो. ही प्रक्रिया अद्याप संपूर्णपणे विकसित अवस्थेत नसली तरी, तिची यशस्वीता काही अटींवर अवलंबून असते. चला या घटकांचा सखोल अभ्यास करूया:
1. रुग्णाची शारीरिक अवस्था: गर्भाशय प्रत्यारोपणासाठी योग्य उमेदवार होण्यासाठी स्त्रीच्या शरीराची शारीरिक आणि वैद्यकीय स्थिती महत्त्वाची भूमिका बजावते. उदाहरणार्थ:
- शरीराचा स्वीकार क्षमता (Immune Response): प्रत्यारोपणानंतर शरीर प्रत्यारोपित अवयव नाकारू शकते, ज्यामुळे अवयवातील कार्य बाधित होऊ शकते. याला ‘रीजेक्शन’ म्हणतात. रुग्णाची शरीरप्रणाली गर्भाशयाला स्वीकारण्यात सक्षम असेल तर यशस्वितेची शक्यता वाढते.
- इतर आजारांची उपस्थिती: गर्भाशय प्रत्यारोपण घेताना हृदय, किडनी, आणि रक्तवाहिन्या यांची अवस्था तपासली जाते कारण या अवयवांच्या स्थितीचा परिणाम गर्भधारणेवर होऊ शकतो.
2. गर्भधारणेचे प्रमाण: गर्भाशय प्रत्यारोपणानंतर गर्भधारणेची शक्यता या प्रक्रियेच्या यशस्वितेत महत्त्वाची असते.
- इन व्हिट्रो फर्टिलायझेशन (IVF): गर्भधारणेसाठी IVF प्रक्रिया वापरली जाते, ज्यात अंडाणू आणि शुक्राणू बाहेरून एकत्र करून भ्रूण गर्भाशयात स्थानांतरित केला जातो. IVF प्रक्रियेचा यशस्वी दर साधारणतः ४०-५०% असतो.
- गर्भधारणेच्या दरम्यान औषधे: गर्भाशय प्रत्यारोपणानंतर गर्भधारणा साध्य होण्यासाठी हार्मोन्सची आवश्यकता असते. योग्य हार्मोनल सपोर्ट दिल्यास गर्भधारणेची शक्यता वाढते.
3. तांत्रिक कौशल्य आणि वैद्यकीय सोयी: ही प्रक्रिया अत्यंत गुंतागुंतीची आणि तांत्रिक आहे, ज्यामुळे विशेष कौशल्य आणि तंत्रज्ञानाची आवश्यकता आहे.
- प्रगत सर्जिकल तंत्रज्ञान: गर्भाशय प्रत्यारोपणात रक्तवाहिन्या, नसा, आणि इतर शारीरिक संरचना योग्यरित्या जोडणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. तांत्रिक अचूकतेमुळे सर्जरी यशस्वी होण्याची शक्यता वाढते.
- तज्ञ डॉक्टरांची टीम: अनुभवी सर्जन आणि सपोर्ट टीम असणे आवश्यक आहे कारण ही प्रक्रिया उच्च कौशल्य आणि अनुभवाची मागणी करते. उच्च दर्जाच्या वैद्यकीय सुविधांमुळे रुग्णाच्या शारीरिक स्थितीचे अवलोकन करणे आणि शक्य धोके कमी करणे शक्य होते.
4. प्रत्यारोपणानंतरची काळजी: प्रत्यारोपणानंतरच्या काळजीत पुढील गोष्टींचा समावेश असतो:
- प्रतिकारक औषधे (Immunosuppressive Drugs): गर्भाशय शरीराने स्वीकारावे यासाठी प्रतिकारक औषधे दिली जातात. ही औषधे शरीराचा प्रतिकारक प्रतिसाद कमी करून प्रत्यारोपित गर्भाशय नाकारण्याची शक्यता कमी करतात. मात्र, या औषधांच्या साइड इफेक्ट्सची देखील काळजी घ्यावी लागते.
- नियमित तपासणी आणि मॉनिटरिंग: गर्भाशयाचा योग्यरित्या कार्यरत आहे की नाही याची तपासणी करण्यासाठी नियमित स्कॅनिंग आणि इतर चाचण्या कराव्या लागतात. त्यामुळे संभाव्य गुंतागुंत टाळता येते.
- गर्भधारणे दरम्यानची काळजी: गर्भधारणेनंतर सतत डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली रहावे लागते कारण गर्भाशय प्रत्यारोपित असल्यामुळे गरोदरपणात काही धोके असू शकतात.
5. मानसिक तयारी आणि भावनिक स्थिरता: ही प्रक्रिया केवळ शारीरिकच नाही, तर मानसिक दृष्ट्याही अत्यंत आव्हानात्मक असते. गर्भाशय प्रत्यारोपण आणि त्यानंतरच्या काळात रुग्णाने स्वतःच्या मानसिक आणि भावनिक आरोग्याची विशेष काळजी घेणे गरजेचे आहे
- शस्त्रक्रियेचा ताण आणि चिंता: प्रत्यारोपण प्रक्रिया आणि त्यानंतरच्या उपचारांच्या वेळी रुग्णांना तणाव, चिंता, आणि मानसिक थकवा अनुभवावा लागू शकतो. त्यामुळे त्यांना मानसिक स्थैर्य ठेवण्यास मदत करणाऱ्या समुपदेशकांची मदत घेणे आवश्यक ठरते.
- कौटुंबिक आणि सामाजिक आधार: प्रत्यारोपणानंतरच्या काळात कुटुंबीयांचा आणि जवळच्या व्यक्तींचा भावनिक आधार अत्यंत महत्त्वाचा असतो. कुटुंबीयांनी रुग्णाला मानसिक बळ देणे आणि काळजी घेणे आवश्यक आहे.
- दीर्घकालीन परिणाम स्वीकारण्याची तयारी: गर्भाशय प्रत्यारोपणानंतर काही वेळा अवांछित परिणाम किंवा धोके निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे रुग्णाने या गोष्टींचा स्वीकार करण्याची तयारी ठेवली पाहिजे. मानसिक तयारी आणि भावनिक स्थिरता गर्भाशय प्रत्यारोपणाच्या प्रक्रियेतील यशस्वितेत महत्त्वाची भूमिका बजावते. शारीरिक आधाराबरोबरच मानसिक आधार हा देखील अत्यंत आवश्यक असतो. योग्य मानसिक आधार आणि स्थिरता असल्यास या प्रक्रियेच्या यशस्वितेत आणखी वाढ होते.
हे हि वाचा !
नवजात बाळाची काळजी कशी घ्यावी! taking care of a newborn baby!
गरोदरपणामध्ये शरीरात काय बदल होतात?
डायबिटीज आणि शुगर मध्ये काय फरक आहे,जाणून घ्या कोणत्या वयामध्ये होऊ शकते डायबिटीज!
