रेशीम शेतीचा धागा : फायदे , आव्हान आणि यशस्वी वाटचाल !

रेशीम शेती म्हणजे रेशीम धागा उत्पादन करण्यासाठी केले जाणारे शेतीचे रूप आहे. रेशीम कोष उत्पादन करणार्‍या रेशीम अळ्यांचे संगोपन करणे यात समाविष्ट आहे. या प्रक्रियेची सुरुवात रेशीम अळ्यांच्या अंड्यांपासून (Seed cocoons) होते. या अंड्यांना योग्य तापमान आणि आर्द्रता देऊन अळ्या बाहेर पडण्यास मदत केली जाते. त्यानंतर, या अळ्यांना त्यांचे खाद्य असलेली तूत (Mulberry)ची पाने भरपूर प्रमाणात पुरवली जातात. कारण, रेशीम अळ्या फक्त तूतच्या पानांवरच जगतात. अळ्या वाढत असताना त्यांची काळजी घेणे आणि आजूबाजूचे वातावरण स्वच्छ ठेवणे आवश्यक असते.

काही आठवड्यांनंतर परिपक्व झालेल्या अळ्या रेशीम कोष तयार करण्यास सुरुवात करतात. हे कोष प्रथिनात्मक धाग्यापासून बनलेले असतात आणि त्यापासूनच रेशीम धागा मिळवला जातो. मात्र, कोषापासून धागा मिळवण्यासाठी अळ्या बाहेर येण्याआधीच कोष उकळले जातात. यामुळे शेतीकर्ते अळ्यांच्या पिल्लूंपासून काही प्रमाणात अंडी राखून ठेवतात जेणेकरून पुढच्या पिढीसाठी रेशीम अळ्या तयार करता येतील. रेशीम शेती हा एक नफाبخش व्यवसाय असू शकते, परंतु त्यासाठी काही तंत्रज्ञान आणि सतर्कतेची आवश्यकता असते.

रेशीम शेतीची प्रक्रिया

 शेतीची प्रक्रिया नाजूक आणि बहुआयामी आहे. येथे प्रत्येक टप्पा अधिक तपशीलातवार पाहूया:

• रेशीम अंडी (Seed cocoons): रेशीम शेतीची सुरुवात उच्च दर्जाच्या रेशीम अंड्यांपासून होते. हे अंडी सरकारी किंवा खासगी रेशीम अंडी उत्पादन केंद्रांमधून खरेदी केले जातात. अंड्यांची निवड करताना त्यांचे आकार, रंग आणि आकारमान याकडे लक्ष दिले जाते.
• अंडी उबरणे (Incubation): खरेदी केलेली अंडी विशिष्ट तापमान (20-25°C) आणि आर्द्रता (70-80%) असलेल्या नियंत्रित वातावरणात ठेवली जातात. योग्य परिस्थिती दिल्यास अंड्यांमधून सुमारे 8-10 दिवसांत अळ्या बाहेर पडतात.
• अळ्यांचे संगोपन (Rearing): नवजात अळ्या खूपच लहान आणि नाजूक असतात. त्यांना सुरुवातीला chopped mulberry leaves दिले जातात आणि नंतर त्यांची भूक वाढत जात असताना त्यांना संपूर्ण mulberry leaves पुरवली जातात. पानांची गुणवत्ता आणि पुरवठा अळीच्या वाढ आणि रेशीम कोषाच्या गुणवत्तेवर परिणाम करतो. अळ्यांचे वातावरण स्वच्छ आणि हवादार ठेवणे आवश्यक आहे. नियमित अंतरालात त्यांचा bedding बदलणे आणि आजूबाजूचे वातावरण स्वच्छ ठेवणे आवश्यक आहे.
• कोष तयार करणे (Cocoon formation): सुमारे 40-45 दिवसांनंतर, परिपक्व अळ्या रेशीम कोष तयार करण्यास सुरुवात करतात. या कोषांमध्ये एक सलग धागा असतो जो प्रथिनांने बनलेला असतो, याला “फायबरॉइन” (Fibroin) असे म्हणतात. कोष तयार करण्याची प्रक्रिया सुमारे 3-4 दिवस चालते.
• कोष उकळणे (Degumming): रेशीम धागा मिळवण्यासाठी कोष उकळणे आवश्यक आहे. परंपरागत पद्धतीमध्ये, गरम पाण्यात कोष उकळले जातात. उकळण्याच्या प्रक्रियेमुळे कोषाच्या बाहेरील जेलीसारखा पदार्थ (Sericin) विरघळतो आणि रेशीम धागा बाहेर काढणे सोपे होते. तथापि, या प्रक्रियेमुळे कोषात असलेल्या अळ्यांचा मृत्यू होतो. अहिंसक रेशीम (Peace silk) उत्पादनासाठी, कोष उकळण्याऐवजी कोषापासून बाहेर येण्याआधी अळ्या बाहेर काढल्या जातात. परंतु यामुळे मिळणारा रेशीम धागा कमी बळकट असतो.
• धागा काढणे (Silk reeling): उकळलेल्या कोषांमधून रेशीम धागा काढून घेतला जातो.
• धाग्याची प्रक्रिया (Silk processing): रेशीम धागा विविध प्रक्रियेतून जातो आणि नंतर तो वापरण्यासाठी तयार होतो

रेशीम शेतीचे फायदे :

 एक फायदेशीर व्यवसाय असू शकतो ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आणि ग्रामीण समुदायांना अनेक प्रकारे फायदा होऊ शकतो. याचे काही प्रमुख फायदे खालीलप्रमाणे आहेत:

• नफा: रेशीम हा एक मौल्यवान आणि मागणी असलेला पदार्थ आहे. योग्य व्यवस्थापन आणि मार्केटिंगद्वारे, रेशीम शेती शेतकऱ्यांना चांगला नफा देऊ शकते.
• रोजगार निर्मिती: रेशीम शेतीमध्ये अनेक कामगारांची आवश्यकता असते, जसे की अंडी उबरणे, अळ्यांचे संगोपन, कोष काढणे आणि धागा काढणे. यामुळे ग्रामीण भागात रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
• महिला सक्षमीकरण: रेशीम शेतीमध्ये महिलांसाठी अनेक रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत. अनेक महिला रेशीम शेतीमध्ये सक्रियपणे सहभागी आहेत आणि त्यांच्या कुटुंबांसाठी उत्पन्न मिळवण्यास मदत करतात.
• ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना: रेशीम शेतीमुळे स्थानिक हस्तकला आणि उद्योगांना चालना मिळते. रेशीम धाग्यापासून बनवलेले कपडे, साड्या आणि इतर वस्तू जगभरात लोकप्रिय आहेत.
• तुत वृक्षांमुळे हवा शुद्ध होते: तुत वृक्षे हवेतील कार्बन डाय ऑक्साईड शोषून घेतात आणि ऑक्सिजन सोडतात. त्यामुळे हवा शुद्ध होते आणि हवामान बदलाशी लढण्यास मदत होते.
• जैवविविधता: तुत वृक्षे अनेक पक्षी आणि कीटकांसाठी निवारा आणि अन्न पुरवतात. यामुळे जैवविविधता टिकून राहण्यास मदत होते.
• मातीचे संरक्षण: तुत वृक्षांच्या मुळा खोलवर जातात आणि मातीचे धूप होण्यापासून आणि क्षरणापासून संरक्षण करतात.
• ग्रामीण भागात जीवनमान सुधारणे: रेशीम शेतीमुळे मिळणाऱ्या उत्पन्नामुळे ग्रामीण भागात जीवनमान सुधारण्यास मदत होते. शिक्षण, आरोग्य आणि इतर सुविधांमध्ये गुंतवणूक वाढू शकते.
• कौशल्य विकास: रेशीम शेती शिकण्यासाठी शेतकऱ्यांना नवीन कौशल्ये शिकण्यास मदत होते. यामुळे त्यांना रोजगाराच्या नवीन संधी उपलब्ध होतात.
• सांस्कृतिक वारसा: रेशीम शेती ही भारताची एक समृद्ध आणि प्राचीन परंपरा आहे. रेशीम शेती टिकवून ठेवणे म्हणजे आपल्या सांस्कृतिक वारशाचे जतन करणे.

रेशीम शेतीसाठी आवश्यक गोष्टी:

रेशीम शेती हा एक नफा व्यवसाय असू शकतो, परंतु त्यासाठी काही तंत्रज्ञान, सतर्कता आणि आवश्यक साहित्याची आवश्यकता आहे. रेशीम शेतीसाठी खालील गोष्टी आवश्यक आहेत:

1. जागा:

• रेशीम शेतीसाठी पुरेशी जागा आवश्यक आहे. यात तूत वृक्षांची लागवड करण्यासाठी जमीन, रेशीम अळ्यांचे संगोपन करण्यासाठी छप्पर असलेले जागे आणि रेशीम कोष उकळण्यासाठी आणि धागा काढण्यासाठी जागा यांचा समावेश आहे.

2. तूत वृक्ष:

• रेशीम अळ्यांचा मुख्य आहार तूत (Mulberry)ची पाने असतात. म्हणूनच, रेशीम शेतीसाठी पुरेशा प्रमाणात तूत वृक्षांची लागवड करणे आवश्यक आहे. तुत वृक्षांच्या विविध जाती उपलब्ध आहेत आणि आपल्या हवामानासाठी योग्य जाती निवडणे आवश्यक आहे.

3. रेशीम अंडी (Seed cocoons):

• रेशीम शेतीची सुरुवात रेशीम अंड्यांपासून होते. हे अंडी सरकारी किंवा खाजगी रेशीम अंडी उत्पादन केंद्रांमधून खरेदी केले जाऊ शकतात. अंड्यांची निवड करताना त्यांचे आकार, रंग आणि आकारमान याकडे लक्ष दिले पाहिजे.

4. रेशीम अळ्यांचे संगोपन:

• रेशीम अळ्यांचे संगोपन हे रेशीम शेतीतील सर्वात महत्वाचे काम आहे. अळ्यांना स्वच्छ, हवेशीर आणि योग्य तापमान आणि आर्द्रता असलेले वातावरण प्रदान करणे आवश्यक आहे. त्यांना नियमितपणे तूत (Mulberry)ची पाने खायला द्यावी लागतात आणि त्यांच्या आसपासचे वातावरण स्वच्छ ठेवावे लागते.

5. रेशीम कोष उकळण्याची आणि धागा काढण्याची यंत्रणा:

• परिपक्व झालेल्या अळ्या रेशीम कोष तयार करतात. रेशीम धागा मिळवण्यासाठी हे कोष उकळणे आवश्यक आहे. उकळलेल्या कोषांमधून रेशीम धागा काढण्यासाठी एका विशेष यंत्रणेची आवश्यकता आहे.

6. रेशीम धागा प्रक्रिया करण्याचे ज्ञान:

• रेशीम धागा विकण्यापूर्वी त्याची विविध प्रक्रिया करणे आवश्यक आहे. यात धागा धुणे, सुकवणे, रंगवणे आणि तयार करणे यांचा समावेश आहे. रेशीम धागा प्रक्रिया करण्याचे ज्ञान असणे आवश्यक आहे.

रेशीम शेती मधील आव्हाने:

 एक नफा  व्यवसाय असू शकतो, परंतु त्यात अनेक आव्हाने देखील आहेत. यातील काही प्रमुख आव्हाने खालीलप्रमाणे आहेत:

1. हवामान आणि रोग:

• रेशीम शेती हवामानावर खूप अवलंबून असते. अतिवृष्टी, दुष्काळ आणि तीव्र उष्णता यामुळे तूत उत्पादनावर आणि रेशीम अळ्यांच्या वाढीवर परिणाम होऊ शकतो.
• रेशीम अळ्यांवर अनेक रोग आणि किडींचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. यामुळे अळ्यांचे मोठ्या प्रमाणात नुकसान होऊ शकते आणि रेशीम उत्पादन कमी होऊ शकते.

2. बाजारपेठेतील अस्थिरता:

• रेशीम धागा हा एक मौल्यवान पदार्थ आहे, परंतु त्याची किंमत बाजारपेठेतील मागणी आणि पुरवठ्यावर अवलंबून असते. आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा आणि कृत्रिम रेशीम सारख्या पर्यायांच्या उदयामुळे रेशीम बाजारपेठ अस्थिर आहे.

3. कुशल मजुरीची कमतरता:

• रेशीम शेतीमध्ये अनेक कामगारांची आवश्यकता असते ज्यांना रेशीम अळ्यांचे संगोपन, रेशीम कोष उकळणे आणि धागा काढणे यासारख्या कामांचे विशेष ज्ञान असते. कुशल मजुरीची कमतरता ही रेशीम शेती उद्योगासाठी एक मोठी समस्या आहे.

4. तंत्रज्ञानाचा अभाव:

• काही रेशीम उत्पादक शेतकरी पारंपारिक पद्धतींचा वापर करत आहेत ज्यामुळे उत्पादकता कमी होते आणि रेशीम धागा कमी दर्जाचा होतो. आधुनिक तंत्रज्ञान आणि यंत्रणांचा वापर न केल्याने रेशीम शेती उद्योग स्पर्धात्मकतेत मागे पडतो.

5. वित्तपुरवठा:

• रेशीम शेतीसाठी सुरुवातीची गुंतवणूक खर्चिक असू शकते. तुत वृक्षांची लागवड, रेशीम अंडी खरेदी, रेशीम अळ्यांचे संगोपन आणि रेशीम धागा प्रक्रिया करण्यासाठी पैशाची आवश्यकता असते. अनेक लहान आणि मध्यम आकारातील शेतकऱ्यांना आवश्यक वित्तपुरवठा मिळवणे कठीण होते.

6. सरकारी धोरणे:

• काही देशांमध्ये, रेशीम शेती उद्योगासाठी सरकारी धोरणे आणि समर्थन अपुरे आहे. यामुळे शेतकऱ्यांना अडचणी येऊ शकतात आणि रेशीम उत्पादनावर परिणाम होऊ शकतो.

रेशीम शेतीसाठी मिळणाऱ्या अनुदानाची रक्कम आणि योजना राज्य आणि केंद्र सरकारनुसार बदलू शकते. तरीही, सध्याच्या माहितीनुसार, मी तुम्हाला अंदाजे रक्कम आणि योजनांचा थोडक्यात आढावा देऊ शकतो.

रेशीम शेतीसाठी विविध उपक्रमांसाठी अनुदान:

केंद्र सरकार योजना:

• राष्ट्रीय रेशीम मिशन (National Sericulture Mission – NSM):
  • NSM अंतर्गत, रेशीम शेतीसाठी विविध उपक्रमांसाठी अनुदान दिले जाते.
  • यात तुत वृक्ष लागवड, रेशीम अंडी उत्पादन, रोग आणि किडी नियंत्रण, रेशीम धागा प्रक्रिया आणि बाजारपेठेतील संपर्क यांचा समावेश आहे.
  • अनुदानाची रक्कम योजना आणि प्रकल्पावर अवलंबून असते.
  • अधिक माहितीसाठी, रेशीम संचालनालय महाराष्ट्र  तुम्ही या वेबसाइटला भेट देऊ शकता.

राज्य सरकार योजना:

• राज्यानुसार विविध रेशीम विकास योजना राबवल्या जातात.
  • या योजनांमध्ये तुत संशोधन, रोग आणि किडी व्यवस्थापन, प्रशिक्षण आणि प्रचार यांसारख्या गोष्टींचा समावेश असू शकतो.
  • अनुदानाची रक्कम आणि पात्रता निकष राज्यानुसार बदलू शकतात.
  • अधिक माहितीसाठी, तुम्ही तुमच्या राज्याच्या कृषी किंवा रेशीम विकास विभागाच्या वेबसाइटला भेट देऊ शकता.

इतर संस्था:

• खाजगी संस्था आणि बँका देखील रेशीम शेतीसाठी कर्ज आणि अनुदान देतात.
  • यासाठी व्याजदर आणि अटी भिन्न असू शकतात.
  • अधिक माहितीसाठी, तुम्ही संबंधित संस्था किंवा बँकेशी संपर्क साधू शकता.

अनुदान मिळवण्यासाठी 

तुमच्या राज्यातील रेशीम विकास विभागाशी संपर्क साधा आणि उपलब्ध योजनांबद्दल माहिती घ्या.पात्रता निकष आणि आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता करा.योजना अर्ज योग्यरित्या भरा आणि वेळेवर सादर करा.तुमचा प्रकल्प अहवाल आणि इतर आवश्यक कागदपत्रे जमा करा.

या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून  रेशीम शेतीचा धागा: फायदे , आव्हान आणि यशस्वी वाटचाल !व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या  व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता.  ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.

हे हि वाचा

• सरकार देत आहे रेशीम शेतीसाठी अनुदान! जाणून घ्या, रेशीम शेती कशी करावी?
• 1 रुपयात करा अर्ज प्रधानमंत्री पीक विमा योजना साठी