मोबाईल वापरताना सुरक्षितता – OTP, फिशिंग आणि फ्रॉडपासून संरक्षण

आजच्या डिजिटल युगात मोबाईल फोन आपल्यासाठी फक्त संवादाचं साधन राहिलेलं नाही, तर ते बँकिंग, खरेदी, पेमेंट्स, सोशल मीडिया आणि वैयक्तिक माहितीच्या दृष्टीने एक अत्यंत महत्त्वाचं उपकरण बनलं आहे. पण जितका उपयोग वाढला आहे, तितकाच सायबर फसवणुकीचाही धोका वाढला आहे.

दररोज कुठे ना कुठे एखादा जण OTP फसवणूक, फिशिंग लिंक किंवा बनावट कॉल्समुळे आर्थिक नुकसान सहन करत आहे. “तुमचा KYC बंद होणार आहे”, “बँकेचा प्रतिनिधी बोलतोय”, “लॉटरी लागली आहे” अशा अनेक बहाण्यांनी सामान्य लोकांची फसवणूक केली जाते.

या लेखात आपण जाणून घेणार आहोत की मोबाईल वापरताना आपण स्वतःला या धोख्यांपासून कसं सुरक्षित ठेवू शकतो – विशेषतः OTP संदर्भातील खबरदारी, फिशिंग म्हणजे काय, आणि फ्रॉडपासून बचावाचे स्मार्ट उपाय. माहिती हीच सुरक्षा आहे – त्यामुळे ही माहिती तुम्ही स्वतःसाठी आणि आपल्या कुटुंबासाठी नक्की वाचा आणि शेअर करा!

OTP म्हणजे काय आणि त्याचा उपयोग:

OTP म्हणजे “One Time Password” – म्हणजेच एक वेळेस वापरण्यात येणारा पासवर्ड. जेव्हा आपण एखादी महत्वाची ऑनलाइन क्रिया करतो, जसे की बँक व्यवहार, नवीन डिव्हाईसवर लॉगिन, KYC अपडेट, UPI पेमेंट इत्यादी, तेव्हा आपली ओळख सत्यापित करण्यासाठी एक विशिष्ट ६ अंकी किंवा ४ अंकी OTP आपल्या मोबाईलवर किंवा ईमेलवर पाठवला जातो. हा पासवर्ड काही मिनिटांसाठीच वैध असतो आणि एकदाच वापरता येतो. OTP हे आपले ऑनलाइन व्यवहार अधिक सुरक्षित करण्यासाठी असते. त्यामुळे OTP ही गोष्ट अत्यंत गोपनीय ठेवली पाहिजे. अनेक लोक अजाणतेपणाने हा पासवर्ड इतरांशी शेअर करतात आणि फसवणुकीला बळी पडतात.

OTP फसवणुकीपासून वाचण्यासाठी उपाय:

सध्याच्या काळात OTP च्या माध्यमातून होणारी फसवणूक मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे. फसवणूक करणारे लोक तुम्हाला बँकेचा कर्मचारी, मोबाइल कंपनीचा एजंट किंवा KYC अपडेट करणारा अधिकारी म्हणून फोन करतात आणि “तुमचं खातं बंद होणार”, “KYC अपडेट करायचं आहे”, “OTP सांगा म्हणजे काम पूर्ण होईल” असे सांगतात. आणि आपण जर तो OTP दिला, तर ते तुमच्या खात्यावर कब्जा मिळवतात. OTP फसवणुकीपासून वाचण्यासाठी सगळ्यात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे कधीही कुणालाही OTP सांगू नका – अगदी ओळखीच्या व्यक्तीलाही नाही. बँका, सरकारी संस्था किंवा कोणतीही कंपनी कधीच फोन करून OTP मागत नाहीत. जर असा कॉल आला तर तो फसवणुकीसाठी आहे हे समजा. शक्य असल्यास, तुमच्या मोबाइलमध्ये कॉल आयडेंटिफिकेशन अ‍ॅप वापरा आणि सायबर सिक्युरिटी बाबत वेळोवेळी अपडेट राहा.

फिशिंग म्हणजे काय?

फिशिंग म्हणजे एखाद्या व्यक्तीकडून तिची संवेदनशील माहिती जसे की बँकेचा पासवर्ड, डेबिट/क्रेडिट कार्ड डिटेल्स, OTP, UPI PIN, किंवा लॉगिन माहिती चोरीने मिळवण्याचा प्रयत्न. हे फिशिंग ईमेल, SMS, किंवा बनावट वेबसाइट्सच्या माध्यमातून केलं जातं. उदाहरणार्थ, एखादा ईमेल येतो ज्यामध्ये लिहिलेलं असतं – “तुमचं बँक खातं लॉक केलं आहे, लगेच लॉगिन करा”, आणि त्यामध्ये दिलेली लिंक ही बँकेच्या वेबसाईटसारखीच दिसते पण ती बनावट असते. तुम्ही जर त्या लिंकवर जाऊन लॉगिन माहिती भरली, तर ती माहिती थेट स्कॅमरकडे जाते. यालाच फिशिंग म्हणतात – म्हणजे “फिश”सारखं आमिष टाकून तुमची माहिती हेरण्याचा प्रयत्न.

फिशिंगपासून संरक्षणाचे उपाय:

फिशिंगपासून वाचायचं असेल, तर सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे लिंकवर क्लिक करण्याआधी दोनदा विचार करा. एखादी लिंक अधिकृत आहे की नाही, हे तपासण्यासाठी नेहमी URL बारमध्ये बघा – URL “https://” ने सुरु होतोय का, डोमेन बरोबर आहे का, ते तपासा. तुमच्या बँकेच्या किंवा कोणत्याही खात्याच्या लॉगिनसाठी केवळ त्यांच्या अधिकृत अ‍ॅप किंवा वेबसाइटचाच वापर करा. अनोळखी ईमेल किंवा मेसेजमध्ये दिलेल्या लिंकवरून कधीही लॉगिन करू नका. तुमच्या मोबाईलमध्ये अ‍ॅन्टीव्हायरस अ‍ॅप किंवा सिक्युरिटी सॉफ्टवेअर असणं आवश्यक आहे. आणि हो – कुठल्याही अ‍ॅपला अनावश्यक परवानग्या देणं टाळा, विशेषतः स्क्रीन शेअरिंग आणि अ‍ॅक्सेसविषयी. थोडी सावधगिरी पाळली, तर फिशिंगसारख्या मोठ्या धोख्यापासून आपण सहज वाचू शकतो.

मोबाईल फ्रॉडचे इतर प्रकार (More Types of Mobile Frauds):

डिजिटल युगात लोकांच्या जीवनशैलीसोबत फसवणुकीचे प्रकारही आधुनिक झाले आहेत. मोबाईलद्वारे फसवणूक करणाऱ्या व्यक्ती सतत नवीन क्लृप्त्या तयार करत असतात. म्हणून प्रत्येक युजरने सावध राहून मोबाईलचा वापर करणे गरजेचे आहे.

1. SIM स्वॅप फ्रॉड

ही एक अशी फसवणूक आहे जिथे फसवणूक करणारा व्यक्ती तुमचा मोबाईल नंबर दुसऱ्या सिमवर ट्रान्सफर करून घेतो. त्यासाठी तो तुमचं बनावट KYC डॉक्युमेंट देतो. एकदा सिम ट्रान्सफर झाल्यावर OTP, कॉल्स, आणि SMS त्यालाच येतात आणि तो सहज तुमचं बँक अकाउंट हॅक करू शकतो.

लक्षणे:

• मोबाईलमध्ये अचानक नेटवर्क बंद होणे
• बँक खात्यातून पैसे गायब होणे
• UPI न वापरता ट्रान्झॅक्शन होणे

2. QR कोड स्कॅनिंग फसवणूक

आजकाल QR कोडद्वारे पैसे ‘मिळवण्याच्या’ नावाखाली पैसे ‘घेण्यात’ येतात. जर कोणी QR कोड पाठवून म्हणत असेल की “हा स्कॅन करा, पैसे मिळतील” तर १००% तो स्कॅम आहे. स्कॅन केल्यावर पैसे तुमच्याच खात्यातून जातात.

3. KYC Update Scam

फसवणूक करणारे कॉल करून सांगतात की “तुमचं बँक KYC अपडेट करावं लागेल, नाहीतर अकाउंट ब्लॉक होईल”. हे अत्यंत सामान्य स्कॅम आहे. ते तुम्हाला लिंक पाठवतात, तिथून माहिती घेतात आणि तुमचं खातं रिकामं करतात. बँका कधीही कॉल करून KYC साठी माहिती विचारत नाहीत.

4. Screen Sharing Apps Scam

फसवणूक करणारे AnyDesk, TeamViewer, QuickSupport यासारख्या अ‍ॅप्स डाउनलोड करायला सांगतात. एकदा तुम्ही ते अ‍ॅप इन्स्टॉल केलं आणि अ‍ॅक्सेस दिला की, ते तुमचं संपूर्ण मोबाईल ऑपरेट करू शकतात. OTP, पासवर्ड, UPI PIN सगळं त्यांच्या स्क्रीनवर दिसतं.

5. फसवे Loan Apps

Play Store किंवा बाहेरच्या वेबसाईटवरून डाउनलोड केलेले काही कर्ज देणारे अ‍ॅप्स कमी वेळात पैसे देतात, पण नंतर खूप मोठ्या व्याजासह पैसे मागतात. शिवाय कॉन्टॅक्ट, फोटो, मेसेजेस वापरून ब्लॅकमेल करतात. त्यामुळे फक्त RBI मान्यता प्राप्त अ‍ॅप्सचाच वापर करा.

मोबाईल सुरक्षित ठेवण्यासाठी अतिरिक्त टिप्स (Advanced Tips for Mobile Security):

1. दोन-स्तरीय सुरक्षा (Two-Factor Authentication):
ज्या अ‍ॅप्समध्ये ही सुविधा आहे, जसे की Gmail, Facebook, Instagram, त्यामध्ये ‘Two-Factor Authentication’ सुरू करा. यामुळे लॉगिनसाठी फक्त पासवर्ड पुरेसा राहत नाही; एक वेगळा कोडही लागतो.

2. सुरक्षा अँटीव्हायरस अ‍ॅप वापरा:
मोबाईलसाठी विशिष्ट सुरक्षा अ‍ॅप्स जसे की Norton, Avast, Bitdefender वापरा. हे अ‍ॅप्स मालवेअर, स्कॅम लिंक ओळखतात आणि तुमचं डिव्हाइस सुरक्षित ठेवतात.

3. WiFi हॅकिंगपासून सावध राहा:
मोफत सार्वजनिक WiFi वापरताना बँकिंग किंवा महत्त्वाचे व्यवहार करू नका. हे नेटवर्क अनेकदा असुरक्षित असतात आणि तुमचा डेटा हॅक होऊ शकतो.

4. App Lock वापरा:
बँकिंग अ‍ॅप्ससाठी App Lock वापरा. यामुळे एखादी व्यक्ती तुमच्या फोनचा अ‍ॅक्सेस घेतल्यास तिला अ‍ॅप्स उघडता येणार नाहीत.

5. Regular Backup:
तुमचा डेटा Google Drive किंवा iCloud वर नियमित बॅकअप ठेवा. त्यामुळे फसवणूक झाल्यास किंवा मोबाईल हरवल्यास तुमचा डेटा सुरक्षित राहतो.

फसवणूक झालीच तर तात्काळ करावयाच्या गोष्टी (Immediate Steps After Being Scammed):

फसवणूक झाल्यानंतर वेळ न घालवता खालील पावलं उचला:

1. बँकेला कळवा:
तुमच्या खात्यातून पैसे गेले असल्यास तत्काळ बँकेच्या कस्टमर केअरला कॉल करा, आणि कार्ड/UPI सेवा ब्लॉक करा. काही बँका 24 तासात रिपोर्ट दिल्यास पैसे परतही करतात.

2. Cybercrime.gov.in वर तक्रार नोंदवा:
ही भारत सरकारची सायबर क्राईम रिपोर्टिंग साईट आहे. इथे ऑनलाइन तक्रार करता येते.

3. 1930 या हेल्पलाईन नंबरवर कॉल करा:
हे केंद्र सरकारने सुरु केलेले हेल्पलाईन आहे. तातडीने कॉल करून माहिती द्या.

4. पोलीस स्टेशनमध्ये FIR नोंदवा:
सर्व पुरावे घेऊन जवळच्या पोलीस ठाण्यात जाऊन FIR नोंदवा. यामुळे कायदेशीर कारवाई शक्य होते.

5. Social Media वर जनजागृती करा:
तुमच्या अनुभवाविषयी लिहून लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करा. यामुळे इतर लोक सावध राहू शकतात.