मृत्यूपत्र कसे तयार करावे ? प्रकार, कायदेशीर अटी, आणि नोंदणीची माहिती”

आयुष्यात अनेक गोष्टींची आखणी आपण करतो; शिक्षण, नोकरी, घर, लग्न या गोष्टींचे नियोजन करतो. मात्र, मृत्यूपत्राचे नियोजन करणे हे तसे दुर्लक्षिले जाणारे काम आहे. प्रत्येकानेच मृत्यूपत्र तयार केले पाहिजे, असे नाही असे बरेच जण मानतात, परंतु याचा महत्त्व समजून घेणे खूप गरजेचे आहे. मृत्यूपत्र तयार करणे म्हणजे आपल्या संपत्तीचे नियोजन व योग्य वाटप याची हमी मिळवणे आहे. आपल्या मृत्यूनंतर आपल्या कुटुंबातील सदस्यांना संपत्तीचे वितरण कसे करायचे, कोणाला काय द्यायचे, हे ठरवण्याची ही एक अधिकृत प्रक्रिया आहे.

मृत्यूपत्र म्हणजे काय? (What is a Will?) त्याचे किती प्रकार पडतात?

मृत्यूपत्र हे एक वैधानिक दस्तावेज आहे, ज्यात व्यक्ती आपल्या संपत्तीचे वितरण कसे करावे, कोणाला काय द्यावे, हे स्पष्टपणे लिहून ठेवतो. मृत्यूनंतर संपत्तीवर कोणाचा अधिकार असावा हे यात स्पष्ट केले जाते. या दस्तावेजात तुमच्या इच्छा, तुमच्या संपत्तीचे विवरण आणि वितरण याबद्दल स्पष्ट निर्देश दिलेले असतात. यामुळे मृत्यूनंतर नातेवाईकांमध्ये वाद, विवाद होण्याची शक्यता कमी होते आणि तुमच्या संपत्तीचे योग्य वाटप होते.

मृत्यूपत्राचे प्रकार किती (Types of Wills)

मृत्यूपत्राचे विविध प्रकार आहेत, जे व्यक्तीच्या आवश्यकतांनुसार वेगवेगळ्या स्वरूपात तयार केले जातात. खाली मृत्यूपत्राचे मुख्य प्रकार दिले आहेत:

1. साधे मृत्यूपत्र (Simple Will): हे सर्वसाधारण मृत्यूपत्र आहे, ज्यामध्ये व्यक्ती आपली संपत्ती साध्या पद्धतीने वाटप करण्याचे लिहितो. यात कोणतेही विशेष अटी नसतात, आणि याच्या मदतीने संपत्ती सहजतेने वारसांपर्यंत पोहोचते.
2. संयुक्त मृत्यूपत्र (Joint Will): असे मृत्यूपत्र दोन व्यक्तींनी एकत्र बनवलेले असते, सहसा पती-पत्नीचे असते. यामध्ये दोघांची संपत्ती एकत्र लिहून दिली जाते, परंतु एकाच्या मृत्यूनंतर दुसऱ्याला संपूर्ण अधिकार मिळतो.
3. विशेष अटी असलेले मृत्यूपत्र (Conditional or Contingent Will): या प्रकारच्या मृत्यूपत्रामध्ये विशिष्ट अटी ठेवलेल्या असतात, जसे की वारसाने एका विशिष्ट वयात पोहोचले पाहिजे किंवा काही विशेष घटना घडली पाहिजे. अटींची पूर्तता झाल्यानंतरच संपत्ती वारसाला मिळते.
4. होलोग्राफ मृत्यूपत्र (Holographic Will): हे पूर्णपणे स्वतःच्या हस्ताक्षरात लिहिलेले मृत्यूपत्र असते, ज्यामध्ये कोणतीही साक्षीदारांची आवश्यकता नसते. परंतु याची वैधता प्रमाणित करण्यासाठी हे नोंदणी करणे किंवा साक्षीदारांचा पुरावा असणे महत्त्वाचे ठरते.
5. नोटोरोमृत्यूपत्र (Notarial Will): वकिलाच्या समोर किंवा अधिकृत व्यक्तीसमोर केलेले मृत्यूपत्र आहे.या प्रकारचे मृत्यूपत्र कायदेशीर दृष्ट्या जास्त सुरक्षित मानले जाते.

मृत्यूपत्रामधील महत्त्वाच्या बाबी (Important Points to Remember)

मृत्यूपत्र तयार करताना आणि त्याचे अंमलबजावणी करताना काही महत्त्वाच्या बाबी लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे. हे मुद्दे तुमच्या मृत्यूपत्राला अधिक वैधानिक, सुरक्षित आणि योग्य बनवण्यासाठी महत्त्वाचे ठरतात:

• आपल्या जीवनात संपत्तीच्या बाबतीत वेळोवेळी बदल होत असतात. नवीन संपत्तीची खरेदी, विक्री किंवा इतर कोणतेही संपत्तीविषयक बदल मृत्यूपत्रात अद्ययावत करणे आवश्यक आहे.
• यामुळे मृत्यूपत्रात दिलेल्या मालमत्तेचे वितरण योग्यरित्या होईल, आणि वारसांना कुठल्याही प्रकारच्या वादाला सामोरे जावे लागणार नाही.

• मृत्यूपत्राच्या अंमलबजावणीसाठी एक विश्वासार्ह व्यक्ती (एग्जीक्यूटर) नेमणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
• एग्जीक्यूटर हा त्या संपत्तीच्या वितरणाची जबाबदारी योग्य पद्धतीने निभावू शकतो, ज्यामुळे तुमच्या इच्छांची पूर्तता होते.

• मृत्यूपत्रावर दोन विश्वासू साक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या असणे आवश्यक आहे. साक्षीदार निवडताना विश्वासार्हतेचा विचार करावा, ज्यामुळे वैधतेच्या प्रश्नावर कोणतेही संदेह राहणार नाहीत.
• साक्षीदार हे मृत्यूपत्राच्या निर्णयांमध्ये समाविष्ट नसावेत, म्हणजे त्यांचा थेट फायदा नसावा, ज्यामुळे निष्पक्षता राखता येईल.

• जरी भारतात मृत्यूपत्र नोंदणी करणे आवश्यक नाही, तरी नोंदणी केल्यास मृत्यूपत्राला अधिक कायदेशीर मान्यता मिळते.
• नोंदणीमुळे मृत्यूपत्राच्या वैधतेवर प्रश्नचिन्ह राहत नाही, आणि वारसांना संपत्ती मिळवताना अडथळे येत नाहीत.

• मृत्यूपत्र हा अत्यंत खाजगी दस्तावेज आहे, त्यामुळे तो सुरक्षित ठिकाणी ठेवावा.
• ज्यांना मृत्यूपत्राचे अंमलबजावण करायचे आहे त्यांनाच त्याची माहिती द्यावी, ज्यामुळे अनावश्यक वाद, गोपनीयतेचे उल्लंघन टळेल.

• मृत्यूपत्र लिहिताना प्रत्येक नियम आणि कायदेशीर प्रक्रिया योग्य प्रकारे पार पाडावी.
• भारतीय वारसा कायद्यानुसार आवश्यक सर्व बाबींचे पालन करूनच मृत्यूपत्र तयार करावे.

• संपत्ती कोणत्याही आकाराची असली तरी ती मृत्यूपत्रात समाविष्ट करावी. यात मोठ्या संपत्तींबरोबरच दागिने, शेअर्स, बँक खाती, गुंतवणूक, आणि अन्य वस्तूंनाही स्थान द्यावे.

• वारसांना आपली योजना आणि मृत्यूपत्राबद्दल प्राथमिक माहिती देणे योग्य असते, त्यामुळे भविष्यात ते कोणत्याही प्रकारच्या समस्यांपासून वाचू शकतात.

ही सर्व महत्त्वाची बाबी लक्षात ठेवून मृत्यूपत्र तयार केल्यास आपल्या मृत्यूनंतर संपत्तीचे योग्य वाटप होईल. यामुळे नातेवाईकांमध्ये शांतता राहील, आणि आपल्या इच्छांची पूर्तता योग्य पद्धतीने होईल.

मृत्यूपत्र कसे करावे? (How to Write a Will?)

मृत्यूपत्र तयार करणे ही एक साधी प्रक्रिया आहे, पण ती योग्य प्रकारे पूर्ण करणे आवश्यक आहे. मृत्यूपत्र तयार करताना खालील बाबींचा विचार करणे आवश्यक आहे:

1. तुमच्याकडे कोणती संपत्ती आहे, कोणत्या प्रकारचे धन, मालमत्ता, शेअर्स, बँक खाते इत्यादी याचा आढावा घ्या. त्यात स्थावर मालमत्ता, दागिने, आर्थिक गुंतवणूक, आणि मोबदला यांचा समावेश करा.
2. तुम्ही कोणाला काय देणार हे ठरवा. आपल्या कुटुंबातील सदस्य, नातेवाईक, मित्र किंवा सेवाभावी संस्था यांचा समावेश करू शकता. त्यांची माहिती योग्य प्रकारे नमूद करा.
3. मृत्यूपत्रावर दोन साक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या असणे आवश्यक असते. साक्षीदारांनी दस्तावेज पाहिलेला असणे गरजेचे आहे.
4. कायदेशीर नियम समजून घेण्यासाठी वकीलाची मदत घेणे अधिक फायदेशीर ठरू शकते. हे दस्तावेज वैधानिक रूपाने तयार होऊन त्यात कोणतेही तांत्रिक दोष राहणार नाहीत याची खात्री करून घेणे आवश्यक आहे.
5. भारतात मृत्यूपत्राची नोंदणी करणे आवश्यक नाही, परंतु ती नोंदणी केलेली असल्यास ते जास्त सुरक्षित ठरते.

मृत्यूपत्र कायदा (Will Laws)

मृत्यूपत्राचा आधार भारतीय वारसा कायद्यात आहे. भारतात हिंदू वारसा कायदा, इस्लामिक वारसा कायदा, पारसी वारसा कायदा इत्यादी धर्मनिहाय कायदे अस्तित्वात आहेत. हिंदू वारसा कायदा मृत्यूपत्राशी संबंधित प्रमुख कायदा आहे, ज्याअंतर्गत हिंदू, शीख, बौद्ध आणि जैन धर्मीयांसाठी नियमन केले जाते. भारतीय वारसा कायद्यात मृत्यूपत्र करण्याची प्रक्रिया, त्याचे नियम आणि त्याची वैधता याबाबत स्पष्टपणे सांगितले आहे.

1.भारतीय वारसा कायदा (Indian Succession Act, 1925)

• हा कायदा मुख्यतः हिंदू, शीख, जैन, बौद्ध यांच्यासाठी लागू आहे, तर मुस्लिम समाजासाठी स्वतंत्र कायदे आहेत.
• धारा 59 नुसार: वयाची अट पूर्ण झालेला (१८ वर्षांवरील) आणि मानसिक दृष्ट्या सक्षम असलेला प्रत्येक व्यक्ती मृत्यूपत्र तयार करू शकतो.
• धारा 63 नुसार: मृत्यूपत्रावर किमान दोन स्वतंत्र साक्षीदारांची स्वाक्षरी असावी लागते. साक्षीदारांच्या सह्या केल्याने मृत्यूपत्र अधिक वैध ठरते.

2. मुस्लिम समाजातील मृत्यूपत्र नियम– मुस्लिम समाजाच्या पारंपरिक कायद्यानुसार, माणूस आपल्या संपत्तीच्या केवळ एक तृतीयांश भागाचे मृत्यूपत्र करू शकतो. उर्वरित संपत्ती पारंपरिक वारसांच्या नियमांनुसारच विभागली जाते. मुस्लिम कायद्यानुसार मृत्यूपत्रासाठी साक्षीदारांची आवश्यकता असते, पण यात पारंपरिकता आणि धार्मिक नियमांचा समावेश असतो.

3.. मृत्यूपत्र नोंदणीचे महत्व– भारतात मृत्यूपत्राची नोंदणी करणे अनिवार्य नाही, मात्र ते नोंदविल्यास अधिक कायदेशीर महत्त्व प्राप्त होते. नोंदणीकृत मृत्यूपत्राला अधिक विश्वासार्हता मिळते आणि त्याच्याबद्दल कोणताही शंका किंवा विवाद निर्माण होत नाही. मृत्यूपत्र सब-रजिस्ट्रारच्या कार्यालयात नोंदविले जाते.

4.. मृत्यूपत्रातील साक्षीदारांची भूमिका– मृत्यूपत्रावर स्वाक्षरी करणारे साक्षीदार मृत्यूपत्राच्या अंमलबजावणीसाठी महत्त्वाचे असतात. साक्षीदार विश्वसनीय असावेत आणि त्यांचा मृत्यूपत्रात फायदा नसावा, म्हणजे ते पारदर्शकपणे मृत्यूपत्राच्या वैधतेला पाठिंबा देऊ शकतात.

5. मृत्यूपत्र बदलणे किंवा रद्द करणे– व्यक्तीला कधीही मृत्यूपत्र बदलता येते. कोडिसिल (Codicil) नावाचा एक दस्तऐवज तयार करून मृत्यूपत्रात लहान बदल केले जाऊ शकतात. नव्याने तयार केलेले मृत्यूपत्र जुन्या मृत्यूपत्रास बदलू शकते किंवा रद्द करू शकते. त्यामुळे बदल आवश्यक असल्यास तो कायदेशीरदृष्ट्या केला जाऊ शकतो.

6. एग्जीक्यूटरची भूमिका– मृत्यूपत्राची अंमलबजावणी करणार्‍या व्यक्तीला एग्जीक्यूटर म्हणतात. त्याची नेमणूक मृत्यूपत्रात करण्यात आली असते. एग्जीक्यूटर हा व्यक्तीच्या संपत्तीचे योग्य व्यक्तींमध्ये वितरण करतो, त्यामुळे तो विश्वासार्ह असणे आवश्यक आहे.

7. मृत्यूपत्राच्या गैरहजेरीत वारसा कायदा– जर व्यक्तीने मृत्यूपत्र तयार केले नसेल, तर संपत्ती भारतीय वारसा कायद्यानुसार संबंधित वारसांमध्ये विभागली जाते. अशावेळी कायदा नैसर्गिक वारसांना संपत्ती देतो आणि संपत्तीचे वितरण त्यानुसारच होते.

8. मृत्यूपत्रातील अटी आणि शर्त– मृत्यूपत्रात काही विशिष्ट अटी दिल्या असू शकतात, जसे की एक विशिष्ट घटना घडल्यास संपत्ती दिली जाईल. तसेच, अटींची पूर्तता होईपर्यंत काही मालमत्ता गोठवून ठेवली जाऊ शकते.

9. संपत्तीचा समावेश आणि वारसांना माहिती– संपत्तीच्या सर्व घटकांचा मृत्यूपत्रात समावेश करावा, जसे की बँक खाती, घर, शेअर्स, दागिने इत्यादी. वारसांना मृत्यूपत्राबद्दल प्राथमिक माहिती असणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते योग्य वेळी आवश्यक कारवाई करू शकतील.

मृत्यूपत्राचा नमुना (Sample of a Will)

एक साधारण मृत्यूपत्राचा नमुना खालीलप्रमाणे आहे:

मृत्यूपत्र

मी, [तुमचे नाव], वय [तुमचे वय], सध्या राहणार [पत्ता], ह्या लेखी नमूद करतो की, मी माझ्या संपत्तीचा वारस म्हणून खालीलप्रमाणे ठरवलेले आहे.

1. माझे घर क्रमांक [घर क्रमांक/पत्ता] हे माझ्या मुलगा/मुलगी [त्यांचे नाव] यांना दिले जाईल.
2. माझ्या नावावर असलेली [शेअर, सोनं, बँक खातं] इत्यादी माझ्या पत्नीस/पतीस [त्यांचे नाव] यांना दिली जाईल.
3. माझ्या [ठराविक रकमेची] देणगी सेवाभावी संस्था [संस्थेचे नाव] ला दिली जाईल.

तसेच मी ह्या संपत्तीच्या व्यवस्थापनासाठी [तुमच्या विश्वासू व्यक्तीचे नाव] यांना उत्तराधिकारी म्हणून नियुक्त करतो.

साक्षीदाराच्या स्वाक्षरी:

साक्षीदार 1: _____________ साक्षीदार 2: _____________

मृत्यूपत्राची नोंदणी (Registration of Will)

मृत्यूपत्राची नोंदणी ही भारतात अनिवार्य नाही, मात्र ते नोंदविल्यास मृत्यूपत्र अधिक सुरक्षित आणि विश्वासार्ह बनते. नोंदणीकृत मृत्यूपत्रामुळे त्याची खरेपणाची शंका राहात नाही आणि नंतरच्या काळात उत्पन्न होणाऱ्या वादांची शक्यता कमी होते.

• नोंदणीसाठी सब-रजिस्ट्रारच्या कार्यालयात मृत्यूपत्र सादर करावे लागते.
• मृत्यूपत्र तयार करणाऱ्या व्यक्तीची ओळखपत्रे, साक्षीदारांची उपस्थिती, आणि संपत्तीचे तपशील.
• नोंदणीकृत मृत्यूपत्रावर विश्वास असतो, आणि नंतर ते नाकारण्याची शक्यता फार कमी असते.

मृत्यूपत्राची वैधता (Validity of Will)

मृत्यूपत्र वैध ठरण्यासाठी काही ठराविक अटी पूर्ण करणे आवश्यक आहे. या अटींनी मृत्यूपत्राला कायदेशीर मान्यता मिळते, आणि त्याचा उपयोग सहज होतो.

• वय आणि मानसिक क्षमता: मृत्यूपत्र तयार करणाऱ्या व्यक्तीचे वय किमान १८ वर्षे असावे, तसेच ती व्यक्ती मानसिक दृष्ट्या सक्षम असावी.
• साक्षीदारांची भूमिका: किमान दोन साक्षीदारांनी मृत्यूपत्रावर सही करणे आवश्यक असते. साक्षीदार हे निष्पक्ष असावेत.
• स्वेच्छेने तयार केलेले: मृत्यूपत्र हे व्यक्तीच्या स्वतःच्या इच्छेने तयार केलेले असावे; कोणताही जबरदस्तीचा प्रभाव असू नये.

जर या अटी पूर्ण झालेल्या असतील, तर मृत्यूपत्र कायदेशीर वैध मानले जाते, आणि मृत्यूनंतर त्याची अंमलबजावणी सहज करता येते.

मृत्यूपत्र बदलणे किंवा रद्द करणे (Modification and Revocation of Will)

मृत्यूपत्र एकदा तयार झाले तरी व्यक्तीच्या इच्छेनुसार त्यात बदल करता येतात किंवा ते रद्द करता येते. मृत्यूपत्र बदलण्याची किंवा रद्द करण्याची प्रक्रिया कायदेशीर दृष्ट्या साधी आहे.

• बदल (Codicil): एखाद्या छोट्या बदलासाठी कोडिसिल नावाचा एक साधा दस्तऐवज तयार करता येतो. यात संपत्तीचे वितरण, साक्षीदारांच्या नावांमध्ये बदल यासारखे बदल करता येतात.
• नवीन मृत्यूपत्र तयार करणे: व्यक्तीला संपूर्ण मृत्यूपत्र बदलायचे असल्यास नव्याने मृत्यूपत्र तयार करता येते. नवीन मृत्यूपत्र तयार झाल्यावर आधीचे मृत्यूपत्र आपोआप रद्द होते.
• रद्द करणे: व्यक्तीला मृत्यूपत्र पूर्णतः रद्द करायचे असल्यास, ते लिहून किंवा जाहीर करावे लागते की, ते मृत्यूपत्र रद्द केले आहे.

मृत्यूपत्र रद्द करणे किंवा त्यात बदल करणे हाच एकमात्र अधिकार त्या व्यक्तीला आहे

हे हि वाचा !

पॅन कार्ड काढण्यासाठी लागतात हि कागदपत्रे!

ड्रायव्हिंग लायसन्स रिन्यू करा,आता घर बसल्या! driving license renewal!

ड्रायव्हिंग लायसन्स काढण्यासाठी असा करा ऑनलाईन अर्ज! apply online for Driving Licence!