स्पर्धा परीक्षांसाठी मराठी व्याकरणचा अभ्यास असा करा थोडक्यात!- भाग २

संधी (Sandhi) म्हणजे काय, संधीचे प्रकार कोणते?

संधी हा मराठी व्याकरणातील अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. दोन शब्द किंवा अक्षरे एकत्र येऊन जेव्हा त्यांच्यात बदल होतो, त्याला “संधी” असे म्हणतात. शब्दांमध्ये गोडवा आणण्यासाठी आणि उच्चार सुलभ करण्यासाठी संधीचा उपयोग होतो. संधीचे प्रकार, त्यांचे नियम, आणि त्याचे विशिष्ट स्वरूप खालीलप्रमाणे आहेत.

संधीचे प्रकार:

संधीचे मुख्य तीन प्रकार आहेत:

1. स्वर संधी
2. व्यंजन संधी
3. विसर्ग संधी

१. स्वर संधी (Swar Sandhi):

स्वर संधी म्हणजे दोन स्वर एकत्र आल्यावर होणारा बदल.

स्वर संधीचे प्रकार:

1. गुणसंधी (Gunasandhi):
   • अकार, इकार, उकार यांच्या योगाने होणारा बदल.
   • उदाहरण:
     • विद्या + आलय → विद्यालय
     • गुड + आदित्य → गुणादित्य
2. वृद्धी संधी (Vriddhi Sandhi):
   • “अ” किंवा “आ” यामागे “ए” किंवा “ओ” आल्यास “ऐ” किंवा “औ” होतो.
   • उदाहरण:
     • ग्राम + ईश्वर → ग्रामेश्वर
     • लोक + आलय → लौकालय
3. यण संधी (Yanasandhi):
   • इ, उ, ऋ यांच्या योगाने होणारा बदल.
   • उदाहरण:
     • इंद्र + ईश्वर → इंद्रेश्वर
     • ऋत + अत्र → ऋत्वत्र
4. दीर्घ संधी (Dirgha Sandhi):
   • जेव्हा दोन समान स्वर एकत्र येतात, तेव्हा त्याचा दीर्घ उच्चार होतो.
   • उदाहरण:
     • पाप + आघात → पापाघात
     • धर्म + अर्थ → धर्मार्थ

२. व्यंजन संधी (Vyanjan Sandhi):

व्यंजन संधी म्हणजे स्वराऐवजी दोन व्यंजनांच्या योगाने होणारा बदल.

व्यंजन संधीचे प्रकार:

1. परसवर्ण संधी (Parasavarna Sandhi):
   • जेव्हा एक व्यंजन दुसऱ्या व्यंजनाशी जुळते.
   • उदाहरण:
     • तत् + त्व → तत्त्व
     • विद् + द्या → विद्या
2. जस संधी (Jas Sandhi):
   • स ध्वनीचा जोड होतो.
   • उदाहरण:
     • बालक + स → बालकः
3. श्चुत्व संधी (Schutva Sandhi):
   • “श” ध्वनीचा “क्ष” मध्ये रूपांतर होतो.
   • उदाहरण:
     • दश + हरा → दसरहरा

३. विसर्ग संधी (Visarga Sandhi):

विसर्ग ध्वनी (:) चा स्वर किंवा व्यंजनाशी योग होतो तेव्हा विसर्ग संधी घडते.

विसर्ग संधीचे प्रकार:

1. सखसंधी:
   • विसर्ग + “क” किंवा “ख” आल्यावर “श” रूप होते.
   • उदाहरण:
     • अह: + काव्य → अश्काव्य
2. सधिसंधी:
   • विसर्ग + स्वर आल्यास बदल होतो.
   • उदाहरण:
     • राम: + अतीत → रामोऽतीत

समासा म्हणजे काय, त्याचे प्रकार कोणते?

समास म्हणजे दोन किंवा अधिक शब्द एकत्र येऊन नवीन वाक्य तयार होणे. “समास” याचा अर्थ “संक्षिप्तता” असा होतो. शब्दांचे स्वरूप लहान करताना समासाची रचना केली जाते.

समासाचे मुख्य प्रकार:

1. तत्पुरुष समास (Tatpurusha Samasa)
2. कर्मधारय समास (Karmadharay Samasa)
3. द्वंद्व समास (Dvandva Samasa)
4. बहुव्रीही समास (Bahuvrihi Samasa)
5. अव्ययीभाव समास (Avyayibhava Samasa)

१. तत्पुरुष समास (Tatpurusha Samasa):

या समासात एक शब्द दुसऱ्याचा विशेषण असतो. “विभक्तीचा लोप” होतो.

तत्पुरुष समासाचे प्रकार:

1. षष्ठी तत्पुरुष:
   • उदा. रामाचे घर → रामगृह
   • स्त्रीची साडी → स्त्रीसाडी
2. द्वितीया तत्पुरुष:
   • उदा. अन्न खाणारा → अन्नभक्षक
   • नदी ओलांडणारा → नदीपार
3. तृतीया तत्पुरुष:
   • उदा. हाताने केलेले → हस्तकृत
   • यज्ञासाठी अर्पण → यज्ञार्पण
4. चतुर्थी तत्पुरुष:
   • उदा. देवासाठी केलेला → देवार्थ
   • पित्यासाठी आणलेले → पितृार्थ

२. कर्मधारय समास (Karmadharay Samasa):

या समासात विशेषण आणि विशेष्य हे समान अधिकाराचे असतात.

उदाहरणे:

• काळा पहाड → श्यामगिरी
• मोठे झाड → महावृक्ष

३. द्वंद्व समास (Dvandva Samasa):

या समासात दोन शब्द समान महत्त्वाचे असतात आणि ते “आणि” या अर्थाने एकत्र येतात.

उदाहरणे:

• माता आणि पिता → मातापिता
• ऊन आणि सावली → उष्णच्छाया

४. बहुव्रीही समास (Bahuvrihi Samasa):

या समासात नवीन अर्थ तयार होतो.

उदाहरणे:

• ज्याच्या डोक्यावर केस नाहीत → मुंडक
• ज्याला सगळं धन आहे → धनाढ्य

५. अव्ययीभाव समास (Avyayibhava Samasa):

या समासात मुख्य शब्द अव्यय असतो.

उदाहरणे:

• आत मध्ये → अंतरात्मा
• पुढे चालणारा → अग्रगामी

मराठी व्याकरणातील लिंग आणि वचन सविस्तर माहिती:

१. लिंग (Gender)

लिंग म्हणजे नामावरून व्यक्त होणारा त्याचा स्वरूपवाचक प्रकार. मराठीत लिंगाचे तीन प्रकार असतात:

१.१ पुल्लिंग (Masculine Gender)

पुल्लिंग म्हणजे ज्या नामांवरून नरवाचक स्वरूप कळते.

• उदाहरणे: मुलगा, वडील, घोडा, शिक्षक, राजा

१.२ स्त्रीलिंग (Feminine Gender)

स्त्रीलिंग म्हणजे ज्या नामांवरून मादीवाचक स्वरूप कळते.

• उदाहरणे: मुलगी, आई, घोडी, शिक्षिका, राणी

१.३ नपुंसकलिंग (Neuter Gender)

नपुंसकलिंग म्हणजे ज्या नामांवरून नर किंवा मादीवाचक अर्थ कळत नाही.

• उदाहरणे: घर, झाड, पाणी, पुस्तक

लिंग बदलाचे नियम (Conversion Rules)

1. पुल्लिंगाचे स्त्रीलिंगात रूपांतर:
   • शब्दाच्या शेवटी “-आ” असल्यास -> “-ई” किंवा “-ण” जोडा.
     • उदाहरण: मुलगा -> मुलगी
   • “-क” -> “-का” करा.
     • उदाहरण: शिक्षक -> शिक्षिका
   • “-री” -> “-णी” करा.
     • उदाहरण: शेतकरी -> शेतीकरीण
2. नपुंसकलिंग कायम तसचे राहते.
   • उदाहरण: पाणी -> पाणी

२. वचन (Number)

वचन म्हणजे नामाचे संख्यावाचक रूप. नामाचे दोन प्रकारचे वचन असतात.

२.१ एकवचन (Singular)

एकवचन म्हणजे एका व्यक्ती, वस्तू किंवा संकल्पनेचा निर्देश करणारे नाम.

• उदाहरणे:
  • घर, झाड, मुलगा, पुस्तक

२.२ अनेकवचन (Plural)

अनेकवचन म्हणजे दोन किंवा अधिक व्यक्ती, वस्तू किंवा संकल्पनेचा निर्देश करणारे नाम.

• उदाहरणे:
  • घरे, झाडे, मुलगे, पुस्तके

वचन बदलाचे नियम (Conversion Rules)

1. एकवचनाचे अनेकवचन बनवताना प्रत्यय जोडा:
   • “-ा” -> “-े”
     • उदाहरण: मुलगा -> मुलगे
   • “-ं” -> “-े” किंवा “-ां” जोडा.
     • उदाहरण: घर -> घरे
   • “-ा” शेवट असल्यास “-ी” जोडा.
     • उदाहरण: बाळ -> बाळे
2. अनेकवचनातील अपवाद:
   काही शब्दांचे अनेकवचन त्यांच्या मूळ स्वरूपात बदल होऊन तयार होते.
   • माणूस -> माणसं
   • बाळ -> बाळे

म्हणी आणि वाक्प्रचार

मराठी भाषेतील म्हणी आणि वाक्प्रचार हे व्याकरणातील महत्त्वाचे भाग आहेत, जे भाषेला प्रभावी, आकर्षक, आणि समृद्ध बनवतात. यांचा उपयोग विचार व्यक्त करण्यासाठी आणि संवादात सौंदर्य आणण्यासाठी होतो.

म्हणी (Proverbs)

म्हणी म्हणजे काय?

म्हणी म्हणजे अशी वाक्ये जी समाजातील अनुभव, तत्त्वज्ञान, आणि व्यवहारातून तयार झालेली आहेत. त्या कमी शब्दांत मोठा संदेश देतात आणि जीवनात मार्गदर्शन करतात.

महत्त्वाच्या मराठी म्हणी आणि त्यांचे अर्थ:

1. उतावीळ पवाई फळ न मिळे
   • घाईगडबडीत घेतलेले निर्णय यशस्वी होत नाहीत.
   • उदाहरण: परिक्षेसाठी पुरेशी तयारी न करता पेपर सोडवायचा प्रयत्न केल्याने अपयश आले.
2. डोळ्यांवरची झापड दूर करणे
   • वस्तुस्थिती समजणे किंवा अज्ञान दूर होणे.
   • उदाहरण: सत्य कळल्यावर त्याच्या डोळ्यांवरची झापड दूर झाली.
3. नदीला पूर आला तर काठाला धक्का बसतो
   • संकट येते तेव्हा त्याचा परिणाम इतरांवरही होतो.
   • उदाहरण: कुटुंबात आर्थिक अडचण असल्याने सर्वांवर त्याचा परिणाम झाला.
4. हत्तीच्या लग्नाला उंदीर साक्षी
   • मोठ्या गोष्टींमध्ये लहान गोष्टींचा परिणाम नसतो.
   • उदाहरण: मोठ्या प्रकल्पात लहान चुका दुर्लक्षित राहतात.
5. नशीब तिथे शीर लोटावे
   • चांगल्या संधी मिळाल्या तर त्याचा फायदा घ्यावा.
   • उदाहरण: नोकरीची संधी पाहून त्याने लगेच अर्ज केला.

म्हणींचे फायदे:

1. जीवनातील तत्त्वज्ञान शिकवतात.
2. संवाद अधिक प्रभावी बनवतात.
3. भाषेला अलंकारिक व सौंदर्यपूर्ण स्वरूप देतात.

वाक्प्रचार (Idioms)

वाक्प्रचार म्हणजे काय?

वाक्प्रचार म्हणजे एखाद्या विशेष परिस्थितीत वापरले जाणारे, शब्दशः अर्थ न देता लाक्षणिक अर्थ व्यक्त करणारे वाक्य.

महत्त्वाचे वाक्प्रचार आणि त्यांचे अर्थ:

1. डोक्यावर तुरा ठेवणे
   • खूप गर्व करणे.
   • उदाहरण: छोट्या यशामुळे तो डोक्यावर तुरा ठेवून वागत होता.
2. पाय घसरला
   • चूक होणे किंवा संकटात सापडणे.
   • उदाहरण: चुकीच्या लोकांशी मैत्री केल्याने त्याचा पाय घसरला.
3. साखरझोप घेणे
   • गाढ झोप घेणे.
   • उदाहरण: थकून गेल्यावर तो साखरझोप घेत होता.
4. हात वर करणे
   • शरणागती पत्करणे किंवा प्रयत्न थांबवणे.
   • उदाहरण: खूप प्रयत्न केल्यानंतर शेवटी त्याने हात वर केले.
5. कानावर पडणे
   • ऐकू येणे किंवा लक्षात येणे.
   • उदाहरण: नवीन बातमी त्याच्या कानावर पडताच तो सावध झाला.

म्हणी आणि वाक्प्रचार शिकण्याचे सोपे मार्ग:

1. दैनंदिन वापर:
   रोजच्या संवादात म्हणी आणि वाक्प्रचार वापरण्याचा सराव करा.
2. वाचन:
   चांगल्या कथा, लेख, आणि ग्रंथ वाचल्याने नवीन म्हणी आणि वाक्प्रचार समजतात.
3. सराव:
   विविध परीक्षांच्या प्रश्नपत्रिकांमधील म्हणी आणि वाक्प्रचारांचा सराव करा.
4. लेखनाचा सराव:
   प्रत्येक म्हणी आणि वाक्प्रचारासाठी वाक्य तयार करा आणि ते लिहा.

म्हणी आणि वाक्प्रचार हे मराठी भाषेचे अलंकार आहेत. यांचा योग्य अभ्यास केल्यास मराठी भाषा समृद्ध होते आणि संवाद अधिक प्रभावी होतो. स्पर्धा परीक्षांसाठी याचा अभ्यास करणे अत्यंत उपयुक्त ठरते.

• यूपीएससी तयारी साठी उपयुक्त पुस्तकांची यादी upsc book list in marathi
• MPSC च्या उमेदवारांसाठी आनंदाची बातमी; परीक्षेसाठीच्या वयेमर्यादा अटीत बदल MPSC Student Age Limit
• SBI स्त्री शक्ती योजना 2025 देत आहे महिलांना २ ५ लाख पर्यंत कर्ज!
• mpsc annual calendar 2025 in marathi
• मुख्यमंत्री वयोश्री योजना काय आहे, कोण आहे लाभार्थी, कशा घ्यावा लाभ?