जच्या धकाधकीच्या जीवनात, एखाद्या अपघातामुळे किंवा आजारामुळे येणारा आर्थिक खर्च अनेक कुटुंबांच्या खिशाला चाट बसवतो. विशेषतः कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबांसाठी हे अधिक कठीण असते. हे लक्षात घेऊन भारत सरकारने कामगारांसाठी एक अतिशय उपयुक्त अशी योजना सुरू केली – ईएसआयसी योजना. ही योजना केवळ आरोग्यविषयक सुविधा पुरवतेच असे नाही, तर अपघात, मातृत्व आणि अपंगत्व यांसारख्या कठीण प्रसंगातही आर्थिक मदत करते. ईएसआयसी ही योजना म्हणजे कामगारांसाठी एक सुरक्षिततेचं कवच आहे, जी त्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबाला एक प्रकारची स्थिरता देते.
ईएसआयसी म्हणजे काय?
ईएसआयसी म्हणजे Employees’ State Insurance Corporation (कर्मचारी राज्य विमा महामंडळ). ही भारत सरकारची एक स्वायत्त संस्था आहे जी कामगार व त्यांच्या कुटुंबीयांसाठी आरोग्य विमा सेवा पुरवते. ही योजना कामगार वर्गासाठी विशेषतः सुरू करण्यात आली आहे, जे कमी पगारात काम करत असतात आणि ज्यांच्यासाठी वैद्यकीय उपचारांचा खर्च पेलणे कठीण जाते.
ईएसआयसीचा पूर्ण फॉर्म: Employees’ State Insurance Corporation (ESIC) – कर्मचारी राज्य विमा महामंडळ
स्थापना व उद्दिष्ट: ईएसआयसीची स्थापना कामगारांना वैद्यकीय सुविधा व सामाजिक सुरक्षा प्रदान करण्यासाठी करण्यात आली. उद्दिष्ट हेच की, गरजू कामगार किंवा त्यांच्या कुटुंबातील सदस्य आजारी पडल्यास त्यांना चांगल्या दर्जाच्या आरोग्य सेवा सहज उपलब्ध व्हाव्यात आणि ते काम करीत असताना काही आपत्ती ओढवली, तर सरकार त्यांच्या पाठीशी उभं राहावं.
ईएसआयसी योजनेचा इतिहास आणि सुरुवात:
भारत स्वातंत्र्य मिळवण्याच्या काळात औद्योगिकीकरण झपाट्याने वाढत होते, आणि त्याचबरोबर कामगार वर्गाशी संबंधित समस्या देखील वाढू लागल्या होत्या. कामाच्या ठिकाणी अपघात, आजारपण, अपंगत्व आणि बेरोजगारी यांसारख्या समस्यांमुळे कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबांचे जीवन अडचणीत येत होते. ही गरज लक्षात घेऊन, सरकारने १९४८ साली “Employees’ State Insurance Act, 1948” हा कायदा मंजूर केला. याच कायद्याच्या आधारे ईएसआयसी (Employees’ State Insurance Corporation) या संस्थेची स्थापना करण्यात आली. ही योजना 24 फेब्रुवारी 1952 रोजी सुरुवातीला दिल्ली आणि कानपूर या दोन शहरांमध्ये अंमलात आणली गेली. पुढे हळूहळू ही योजना संपूर्ण देशभर पसरली आणि आज ती लाखो कामगारांना वैद्यकीय सुविधा व सामाजिक सुरक्षा प्रदान करत आहे. ही योजना भारतात कामगार कल्याणासाठी उभारलेला पहिला मोठा सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रम मानली जाते.
ईएसआयसी योजनेअंतर्गत लाभार्थी कोण?
- एखादा कामगार ही योजना लागू असलेल्या कोणत्याही संस्थेत काम करत असेल तर तो पात्र ठरतो.
- ज्याचा मासिक वेतन ₹21,000/- पेक्षा कमी आहे (अपंग व्यक्तींसाठी ही मर्यादा ₹25,000/- पर्यंत असते).
- तो संस्थेच्या कर्मचारी नोंदणीत समाविष्ट असावा.
- ईएसआयसी मध्ये योगदान (contribution) होत असेल.
कोणते कर्मचारी या योजनेत समाविष्ट होतात?
ही योजना सर्व खासगी क्षेत्रातील, विशेषतः औद्योगिक, कारखाने, कंपन्या, कार्यालये आणि सेवा क्षेत्रातील अशा संस्थांमधील कामगारांसाठी आहे. यात दैनंदिन मजुरीवर काम करणारे कामगार, ऑफिसमध्ये काम करणारे कर्मचारी, हॉटेल, शिक्षण संस्था, हॉस्पिटलमधील कर्मचारी इत्यादींचा समावेश होतो – जर त्यांचे वेतन आणि संस्था योजनेखाली येत असेल.
ईएसआयसी योजनेचे मुख्य लाभ (Benefits of ESIC Scheme):
1. वैद्यकीय सुविधा (Medical Facilities): ईएसआयसी योजनेअंतर्गत लाभार्थ्यांना आणि त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांना मोफत वैद्यकीय सेवा पुरवली जाते. यामध्ये डॉक्टरची तपासणी, औषधोपचार, शस्त्रक्रिया, हॉस्पिटलमध्ये भरती, एक्स-रे, डायग्नोस्टिक टेस्ट्स इत्यादींचा समावेश होतो. ईएसआयसी रुग्णालये आणि डिस्पेन्सरींमध्ये ही सेवा दिली जाते.
2. अपघाताच्या वेळी मदत (Accidental Aid): जर कोणताही कर्मचारी कामाच्या वेळेस अपघातग्रस्त झाला तर त्याला पूर्ण वैद्यकीय सेवा व आर्थिक नुकसान भरपाई दिली जाते. हे लाभ कर्मचारीच्या आयुष्यभरासाठी असू शकतात, जर तो पूर्णपणे अपंग झाला असेल.
3. मातृत्व लाभ (Maternity Benefit): गर्भवती महिलेला प्रसूतीसाठी सुट्टी दरम्यान वेतनासह रजा मिळते. सध्या सुमारे 26 आठवड्यांची मातृत्व रजा आणि संपूर्ण वेतन (maternity pay) दिलं जातं. यामध्ये तपासणी, औषधं, हॉस्पिटल खर्च सर्व समाविष्ट असतो.
4. अपंगत्व आणि मृत्यूची भरपाई (Disability and Death Compensation): कामाच्या ठिकाणी झालेल्या अपघातामुळे जर कर्मचारी अपंग झाला किंवा मृत्यू झाला, तर त्याच्या किंवा त्याच्या कुटुंबाला दरमहा निवृत्तीप्रमाणे आर्थिक मदत दिली जाते.
- पूर्ण अपंगत्वासाठी आजीवन पेन्शन
- मृत्यूच्या वेळी विधवा पत्नीसाठी पेन्शन व मुलांसाठी मदत
5. बेरोजगारी भत्ता (Unemployment Allowance): जर एखाद्या कर्मचाऱ्याची नोकरी अचानक गेली आणि तो काही काळ बेरोजगार राहिला, तर ESIC अंतर्गत “अटल बीमित व्यक्ति कल्याण योजना” अंतर्गत काही काळासाठी त्याला दरमहा 50% पर्यंत भत्ता मिळू शकतो.
योगदान रचना (Contribution Structure):
नियोक्ता आणि कर्मचाऱ्याचा वाटा:
ईएसआयसी योजनेमध्ये कामगार आणि मालक दोघांचेही योगदान आवश्यक असते.
- कर्मचारी योगदान: वेतनाच्या 0.75%
- नियोक्ता (मालक) योगदान: वेतनाच्या 3.25%
एकत्रित योगदान = 4%
उदाहरणार्थ, जर एखाद्या कर्मचाऱ्याचे मासिक वेतन ₹15,000/- असेल, तर:
- कर्मचारी भरतो ₹112.50
- नियोक्ता भरतो ₹487.50
- एकूण ₹600 दरमहा ईएसआयसी फंडमध्ये जमा होतो
ईएसआयसी अंतर्गत सुविधा मिळवण्याची प्रक्रिया:
ईएसआयसी कार्ड (ESIC e-Pehchan Card):
कामगाराने एकदा नोंदणी केल्यानंतर त्याला ESIC कडून e-Pehchan Card दिला जातो. यावर त्याचा युनिक इन्शुरन्स नंबर (IP Number) असतो. हा कार्ड ओळखपत्रासारखा वापरला जातो. त्याच्याद्वारे कर्मचारी आणि त्याचा कुटुंब वैद्यकीय लाभ घेऊ शकतो.
हॉस्पिटल किंवा क्लिनिकमध्ये लाभ घेण्याची पद्धत:
- जवळच्या ESIC-मान्यताप्राप्त हॉस्पिटल किंवा डिस्पेन्सरीमध्ये कार्ड दाखवून उपचार घेता येतात.
- तपासणी, औषधे, शस्त्रक्रिया, टेस्ट्स वगैरे मोफत दिल्या जातात.
- जर हॉस्पिटलमध्ये भरती लागल्यास, संपूर्ण खर्च ESIC भरते.
- काही गंभीर आजारांसाठी रेफरल पद्धतीने खासगी हॉस्पिटलमध्येही उपचार मिळू शकतात.
ईएसआयसीचे हॉस्पिटल्स आणि डिस्पेन्सरीज:
ईएसआयसी योजनेअंतर्गत भारतभरात सुमारे 150 पेक्षा अधिक हॉस्पिटल्स आणि हजारो डिस्पेन्सरीज कार्यरत आहेत. ही केंद्रे विविध शहरांमध्ये व औद्योगिक भागांमध्ये कामगारांना सहज उपलब्ध होणारी आहेत. या हॉस्पिटल्समध्ये मोफत उपचार, औषधे, शस्त्रक्रिया व तपासण्या दिल्या जातात. डेंटल, ENT, स्त्रीरोग, बालरोग, ऑर्थोपेडिक यांसारख्या विविध विभागांमध्ये उपचारांची सुविधा पुरवली जाते. हे रुग्णालय कामगार व त्यांच्या कुटुंबियांसाठी आरोग्याची सुरक्षितता निश्चित करतात.
देशभरातील सुविधा केंद्रे व ऑनलाईन सेवा:
ईएसआयसीने तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपल्या सेवा अधिक सुलभ केल्या आहेत. “www.esic.in“ या अधिकृत संकेतस्थळावरून नोंदणी, e-Pehchan कार्ड, हॉस्पिटल्सची यादी, दावा स्थिती तपासणी यांसारख्या सेवा ऑनलाईन उपलब्ध आहेत. त्याशिवाय ESIC चा मोबाईल अ‍ॅप देखील उपलब्ध आहे, ज्याद्वारे कर्मचारी आणि नियोक्ता सहजपणे माहिती मिळवू शकतात. देशभरातील “ईएसआयसी ब्रँच ऑफिस”, डिस्पेन्सरीज, आणि डिस्ट्रिक्ट ऑफिसेस यांद्वारे नागरिकांना थेट सेवा दिल्या जातात.
ईएसआयसी योजनेचे प्रमुख फायदे:
- मोफत वैद्यकीय सेवा – कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबाला हॉस्पिटलमध्ये मोफत उपचार व औषधे मिळतात.
- मातृत्व लाभ – महिलांना प्रसूतीच्या वेळी सशुल्क रजा व आरोग्य सुविधा दिल्या जातात.
- अपघात व अपंगत्व संरक्षण – कामाच्या वेळी झालेल्या अपघातात वैद्यकीय सेवा व नुकसानभरपाई मिळते.
- मृत्यू नंतर कुटुंबाला मदत – कामाच्या वेळी मृत्यू झाल्यास कुटुंबाला पेन्शन स्वरूपात मदत दिली जाते.
- औषधोपचार खर्चाची भरपाई – नियमित आजारांसाठीही तपासणी व औषधं मोफत दिली जातात.
- बेरोजगारी भत्ता – अचानक नोकरी गेल्यास काही काळासाठी ५०% पर्यंत वेतनाचा भत्ता मिळतो (विशिष्ट अटींसह).
- सुलभ नोंदणी आणि कार्ड प्रणाली – e-Pehchan कार्डद्वारे ओळख आणि सेवा सहज मिळतात.
- ऑनलाईन सेवा – नोंदणी, क्लेम स्टेटस, हॉस्पिटल यादी आणि माहिती ESIC वेबसाइटवरून मिळते.
- कुटुंबासह लाभ – योजना केवळ कर्मचारीपुरती मर्यादित नाही, तर संपूर्ण कुटुंबालाही लाभ मिळतो.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने पंतप्रधान मोफत शिलाई मशीन योजनेसाठी कोण पात्र आहे? व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
या आहेत 2025 मधील भारतातील सर्वोत्तम हेल्थ इन्शुरन्स योजना!!
महात्मा ज्योतिबा फुले आरोग्य योजना आजार यादी वाढीव विमा
राज्य कर्मचाऱ्यांच्या महागाई भत्यामध्ये कधी पासून आणि कधी होणार वाढ !
वायोश्री योजना मधून मिळणार 3000 रुपये जाणून घ्या ऑनलाईन अर्ज कसा करावा
