दादासाहेब फाळके पुरस्कार इतिहास व यादी ,Dadasaheb Phalke Award History and List of honour
भारतीय चित्रपट सुष्टीचे जनक
भारतीय चित्रपटांचे जग खरोखरच जुने आहे आणि 100 वर्षांहून अधिक काळ अनेक उत्तम चित्रपट बनवले आहेत. दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा भारतीय चित्रपटांमधील सर्वात मोठा पुरस्कार आहे. हे अशा लोकांना दिले जाते ज्यांनी चित्रपट उद्योगावर मोठा प्रभाव पाडला आहे आणि भारतीय चित्रपट सुरू करणार्‍या महत्त्वाच्या लोकांच्या स्मरणार्थ देखील आहे.
दादासाहेब फाळके
Dadasaheb Phalke याच्या आयुष्याचे अनेक पैलू आहेत पण या लेखात आपण त्यांच्या चित्रपट क्षेत्रातील कामगिरी पाहणार आहोत,
- धुंडिराज गोविंद फाळके असे त्याचे पूर्ण नाव, पण लोक त्यांना दादासाहेब म्हणत. त्यांचा जन्म नाशिकमधील त्र्यंबकेश्वर या ठिकाणी झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव गोविंदशास्त्री आणि दाजीशास्त्री आणि त्यांच्या आईचे नाव द्वारकाबाई होते. ते लहान असताना मुंबईतील एका शाळेत गेले आणि नंतर जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट. 1886 मध्ये त्यांचे लग्न झाले आणि 1890 मध्ये त्यांनी चित्रकलेचे शिक्षण पूर्ण केले. त्यांनी आर्किटेक्चर आणि मोल्डिंगचीही माहिती घेतली. या वेळी, त्याला फोटोग्राफीमध्ये खरोखर रस निर्माण झाला आणि चित्रे कशी विकसित करायची आणि ती छान दिसायची हे शिकले. एका प्रदर्शनात मॉडेल हाऊस बनवून त्याने सुवर्णपदकही जिंकले. त्यांनी 1895 मध्ये गुजरातमध्ये फोटोग्राफर म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली, परंतु त्यांची पत्नी आजारी पडली आणि 1900 मध्ये त्यांचे निधन झाले, म्हणून ते बडोद्याला परत गेले. 1901 मध्ये, १९०१ साली त्यांनी एका जर्मन जादूगाराचे शिष्यत्व पतकरले.
- 1911 च्या सुमारास मुंबईतील गिरगाव भागा मध्ये अमेरिय इंडिया सिनेमॅटोग्राफ या तंबूवजा चित्रपटगृहात ख्रिस्ताचे जीवन हा अर्ध्या तासाचा मूकपट त्यांच्या पाहण्यात आला. त्यामधून त्यांना प्रचंड प्रेरणा मिळाली आणि त्यांनी ठरवली आपण सुद्धा चित्रपट बनवावा. आणि स्वतःचा व्यवसाय उभारावा या प्रेरणेमधून त्यांनी कामाला सुरुवात केली , या अभ्यासात काही अंधत्व सुद्धा आले होते परंतु योग्य वेळी उपचार मिळाल्यामुळे तर बरे झाले.
- आर्थिक तंगी असताना सुद्धा त्यांनी बायकेचे दागिने , घरातील सर्व मालमत्ता स्वतःची विमा पॉलिसी , गहाण ठेऊन त्यांनी , इंग्लडवरून यंत्र साम्रगी आणली आणि त्याची पहिला एक मिनिटाचा लघुपट तयार केला ज्याचे नाव रोपट्याची वाढ असे होते. तो त्यांना समाधानकारक वाटल्यानंतर ते मोठ्या चित्रपटाच्या निर्मितीकडे वळले
- छायालेखक, रसायनकार,रंगवेशभूषाकार, लेखक,कलादिग्दर्शक, दिग्दर्शक, संकलनकार इ. सगळ्या भूमिका दादासाहेबांनीच पार पाडल्या. आपल्या चित्रपटासाठी त्यांना स्त्रीकलावंतही मिळू शकली नाही. अशा अडचणी असूनही फाळक्यांनी मुंबई येथील दादरच्या प्रमुख मार्गावर आपले चित्रपटनिर्मितिगृह सुरू केले आणि भारताचा पहिला चित्रपट राजा हरिश्चंद्रसहा महिन्यांत पूर्ण करून तो मुंबईच्या त्यावेळच्या सँड्हर्स्ट रोडवरील नानासाहेब चित्रे यांच्या कोरोनेशन थिएटरमध्ये ३ मे १९१३ रोजी प्रदर्शित केला. हा चित्रपट एकूण २३ दिवस चालला. दादासाहेब पडदा आणि प्रक्षेपक घेऊन गावोगाव जात व चित्रपट दाखवीत.
- चित्रपटासाठी छान अशी देवळे, लेणी ,घाट, वाडे तसेच नैसर्गिक परिसर नासिकला असल्याने फाळके यांनी ३ ऑक्टोबर १९१३ रोजी मुंबईहून नासिकला स्थलांतर केले. राजा हरिश्चंद्रा चित्रपटा नंतर फाळक्यांनी मोहिनी भस्मासूर या चित्रपटाची निर्मिती केली व तो १९१४ च्या जानेवारीत कोरोनेशन सिनेमामध्ये प्रदर्शित केला. या सोबत पिठाचे पंजे हा एक विनोदी लघुपटही दाखवीत.
- औंध व इंदूर संस्थानांकडून देणगीच्या रूपाने आणि त्यांनी इतर काही नातेवाईकांकडून कर्ज म्हणून आर्थिक साहाय्य घेतले व आपला त्यांनी राजा हरिश्चंद्र नावाचा चित्रपट ३ एप्रिल १९१७ रोजी पुणे येथे आर्यन सिनेमात प्रथम प्रदर्शित केला. तसेच लंकादहन हा चित्रपटही त्यांनी १९ सप्टेंबर १९१७ रोजी प्रदर्शित केला. हा चित्रपट भारतभर लोकप्रिय ठरला . तो चित्रपट त्यांनी मद्रास , मुंबई, पुणे, या ठिकाणी प्रदर्शित केला ,आणि हा चित्रपट खूप यशस्वी ठरला व उत्पन्नाचे पूर्वीचे सर्व विक्रम मोडले.
- फाळक्यांचे हे यश पाहून त्यांची आर्थिक अडचण कायमची संपावी या हेतूने लोकमान्य टिळकांनी पुढाकार घेतला व शेठ रतन टाटा ,शेठ मोहनदास रामजी इत्यादींच्या आर्थिक साहाय्याने ५ लाख रुपये भांडवल करून ‘फाळकेज फिल्‍म लिमिटेड’ ही संस्था उभारण्याची योजना निश्चित केली; परंतु ती काही कारणांमुळे कार्यान्वित होऊ शकली नाही.
- दादासाहेब फाळके हे चित्रपट निर्माते होते ज्यांनी “राजा हरिश्चंद्र” नावाचा भारतातील पहिला-दीर्घ चित्रपट बनवला. या चित्रपटाने भारतात चित्रपटसृष्टीला सुरुवात केली आणि ती खरोखरच महत्त्वाची होती. फाळके यांना चित्रपटांतून कथा सांगण्याची आवड होती आणि त्यांच्या मेहनतीमुळे चित्रपटसृष्टीचा खूप विकास झाला.
पुरस्काराचा जन्म: फाळके यांच्या वारसाला श्रद्धांजली
- भारत सरकारने 1969 मध्ये भारतीय चित्रपटांमध्ये अप्रतिम योगदान देणाऱ्या लोकांचा गौरव आणि सन्मान करण्यासाठी एक पुरस्कार तयार केला. दादासाहेब फाळके नावाच्या अत्यंत महत्त्वाच्या चित्रपट निर्मात्याच्या वाढदिवसाला दरवर्षी हा पुरस्कार देण्याचे त्यांनी ठरवले. चित्रपटसृष्टीत काम करणाऱ्या लोकांसाठी हा पुरस्कार आता खूप खास आणि महत्त्वाचा मानला जातो. हे सर्वप्रथम देविका राणी नावाच्या प्रसिद्ध अभिनेत्रीने दिले होते, जी चित्रपट विश्वात देखील खूप प्रभावशाली होती.
उत्कृष्टता ओळखणे: पुरस्काराचे निकष आणि प्रक्रिया
- dadasaheb falke award अशा व्यक्तींना प्रदान केला जातो ज्यांनी त्यांच्या असामान्य कार्याद्वारे भारतीय चित्रपट उद्योगावर अमिट प्रभाव टाकला आहे. प्राप्तकर्ते अभिनेते, दिग्दर्शक, निर्माते, लेखक, तंत्रज्ञ किंवा इतर कोणतेही व्यावसायिक असू शकतात ज्यांनी भारतीय सिनेमाच्या वाढीसाठी आणि उत्क्रांतीत महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. निवड प्रक्रिया निःपक्षपाती आणि पारदर्शक राहील याची खात्री करून, चित्रपट बंधुत्व आणि सांस्कृतिक क्षेत्रातील प्रतिष्ठित व्यक्तींचा समावेश असलेल्या समितीद्वारे पुरस्कार विजेत्यांची निवड केली जाते.
सेलिब्रेटिंग लिजंड्स: उल्लेखनीय पुरस्कार विजेते
- गेल्या काही वर्षांत, दादासाहेब फाळके पुरस्काराने भारतीय चित्रपटसृष्टीच्या वैविध्यपूर्ण परिदृश्याला आकार देणाऱ्या असंख्य दिग्गज कलाकारांचा योगदानाचा गौरव केला आहे. राज कपूर, लता मंगेशकर, सत्यजित रे, यश चोप्रा, अमिताभ बच्चन आणि इतर अनेक दिग्गजांना या प्रतिष्ठित पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे, ज्यांनी उद्योगावर त्यांचा प्रचंड प्रभाव दर्शविला आहे. प्रत्येक पुरस्कार विजेत्याचा प्रवास हा त्यांच्या समर्पणाचा, सर्जनशीलतेचा आणि भारतीय सिनेमाला जागतिक स्तरावर ओळख मिळवून देण्यासाठी त्यांच्या भूमिकेचा पुरावा आहे. खाली सर्व विजेताची यादी दिलेली आहे.
वारसा जतन करणे: एक सतत चालणारी परंपरा
भारतीय सिनेमा जसजसा विकसित होत आहे, तसतसा दादासाहेब फाळके पुरस्कार हा उत्कृष्टतेचे प्रतीक होत आहे, जो चित्रपट निर्माते आणि कलाकारांच्या नवीन पिढ्यांना नवीन उंची गाठण्यासाठी प्रेरणा देतो. हा पुरस्कार केवळ भूतकाळाचाच सन्मान करत नाही तर भविष्यासाठी मार्गदर्शक म्हणूनही काम करतो, चित्रपट निर्मात्यांना आणि प्रेक्षकांना सिनेमाच्या माध्यमातून कथाकथनाच्या परिवर्तनीय शक्तीची आठवण करून देतो.
विजेत्यांची यादी
| 1. 1969 – Devika Rani – Hindi | 28. 1996 – Sivaji Ganesan – Tamil |
| 2. 1970 – B.N. Sircar – Bengali | 29. 1997 – Pradeep – Hindi |
| 3. 1971 – Prithviraj Kapoor – Hindi | 30. 1998 – B.R. Panthulu – Kannada |
| 4. 1972 – Pankaj Mullick – Bengali | 31. 1999 – Dev Anand – Hindi |
| 5. 1973 – Ruby Myers (Sulochana) – Silent film era (Multilingual) | 32. 2000 – Yash Chopra – Hindi |
| 6. 1974 – B. Nagi Reddi – Telugu | 33. 2001 – Asha Bhonsle – Hindi |
| 7. 1975 – Dhirendranath Ganguly (D.G.) – Bengali | 34. 2002 – Dev Anand – Hindi |
| 8. 1976 – Kanan Devi – Bengali | 35. 2003 – Mrinal Sen – Bengali |
| 9. 1977 – Nitin Bose – Bengali | 36. 2004 – V. K. Murthy – Hindi |
| 10. 1978 – Raichand Boral – Bengali | 37. 2005 – Adoor Gopalakrishnan – Malayalam |
| 11. 1979 – Sohrab Modi – Hindi | 38. 2006 – Tapan Sinha – Bengali |
| 12. 1980 – Paidi Jairaj – Telugu | 39. 2007 – Manna Dey – Hindi, Bengali |
| 13. 1981 – Naushad Ali – Hindi | 40. 2008 – V.K. Murthy – Hindi |
| 14. 1982 – L.V. Prasad – Telugu | 41. 2009 – D. Ramanaidu – Telugu |
| 15. 1983 – Durga Khote – Marathi | 42. 2010 – K. Balachander – Tamil |
| 16. 1984 – Satyajit Ray – Bengali | 43. 2011 – Soumitra Chatterjee – Bengali |
| 17. 1985 – V. Shantaram – Marathi | 44. 2012 – Pran – Hindi |
| 18. 1986 – B. R. Chopra – Hindi | 45. 2013 – Gulzar – Hindi |
| 19. 1987 – Raj Kapoor – Hindi | 46. 2014 – Shashi Kapoor – Hindi |
| 20. 1988 – Ashok Kumar – Hindi | 47. 2015 – Manoj Kumar – Hindi |
| 21. 1989 – Lata Mangeshkar – Hindi | 48. 2016 – Kasinathuni Viswanath – Telugu |
| 22. 1990 – Akkineni Nageswara Rao – Telugu | 49. 2017 – Vinod Khanna – Hindi |
| 23. 1991 – Bhalji Pendharkar – Marathi | 50. 2018 – Amitabh Bachchan – Hindi |
| 24. 1992 – Bhupen Hazarika – Assamese | 51. 2019 – Rajinikanth – Tamil |
| 25. 1993 – Majrooh Sultanpuri – Hindi | 52. 2020 – No award given (due to the COVID-19 pandemic) |
| 26. 1994 – Dilip Kumar – Hindi | 53. 2021 – Lata Mangeshkar – Hindi |
| 27. 1995 – Rajkumar – Kannada |
दादासाहेब फालके यांच्या विषयी काही माहिती आपण पुढील वेबसाइट वरून घेतली आहे.
https://mr.vikaspedia.in/education/apala-maharashtra
भारत रत्न पुरस्कार ,इतिहास आणि विजेत्यांची संपूर्ण यादी
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने दादासाहेब फाळके पुरस्कार इतिहास व यादी ,Dadasaheb Phalke Award History and List of honour व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
