Bharat Ratna Award इतिहास,मिळणारे लाभ व सुविधा आणि प्राप्तकर्त्यांची यादी
Bharat Ratna Award हा भारतीय प्रजासत्ताकातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार असून , ज्याची सुरुवात असाधारण सेवा किंवा विविध क्षेत्रातील सर्वोच्च क्रमाची कामगिरी केल्याबद्दल दिला जातो अशी ओळख आहे.पुढील लेखात येथे भारतरत्नचा तपशीलवार इतिहास दिलेला आहे सोबत भारतरत्न प्राप्त व्यक्तींना कोणत्या सुविधा मिळतात व आजतागायत प्राप्त व्यक्तीची यादी आहे.
स्वातंत्र्यपूर्व काळ:
उत्कृष्ट व्यक्तींना सन्मानित करण्यासाठी राष्ट्रीय पुरस्काराची संकल्पना प्रथम ब्रिटीश वसाहती सरकारने भारतात आणली. 1917 मध्ये, पहिल्या महायुद्धादरम्यान, ब्रिटीश अधिकाऱ्यांनी युद्धाच्या प्रयत्नात भारतीयांचे योगदान ओळखण्यासाठी “ऑर्डर ऑफ ब्रिटिश इंडिया” आणि “ऑर्डर ऑफ मेरिट” ची स्थापना केली. तथापि, या पुरस्कारांची व्याप्ती मर्यादित होती आणि अनेकदा भारतीय चळवळीमध्ये ज्याचे महान योगदान आहे त्यांना दुर्लक्षित केले गेले.
स्वातंत्र्योत्तर कालखंड:
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाले ,त्यानंतर भारतीयांनी राष्ट्रासाठी केलेल्या उल्लेखनीय व असाधारण योगदाना सन्मान म्हणून भारतामध्ये एखाद्या पुरस्कारची स्थापित करण्यात यावी या दिशेने पहिले पाऊल तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी 1954 मध्ये पाऊल उचलून त्यांनी भारतरत्न पुरस्काराची घोषणा केली.
1954 – पुरस्काराची सुरुवात:
भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद यांनी 2 जानेवारी 1954 रोजी Bharat Ratna Award ची स्थापना केली होती. पुरस्काराचे पहिले प्राप्तकर्ते डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन (जे नंतर भारताचे दुसरे राष्ट्रपती झाले), आणि सी. राजगोपालाचारी (भारताचे शेवटचे गव्हर्नर-जनरल आणि ते पद भूषवणारे पहिले भारतीय) होते. हा पुरस्कार सुरुवातीला कला, साहित्य, विज्ञान आणि सार्वजनिक सेवांमध्ये असाधारण योगदान दिलेल्या व्यक्तींना प्रदान करण्याचा हेतू होता नंतर कालांतराने त्यामध्ये विस्तार करण्यात आला तो पुढील प्रमाणे.
निकषांचा विस्तार
त्यानंतरच्या वर्षांमध्ये, मानवी प्रयत्नांच्या कोणत्याही क्षेत्रातील उत्कृष्टतेचा समावेश करण्यासाठी भारतरत्नच्या निकषांची व्याप्ती वाढली. यामुळे राजकारण, क्रीडा, सामाजिक कार्य आणि इतर यासारख्या विविध क्षेत्रातील व्यक्तींना हा पुरस्कार प्रदान केला जाऊ लागला.
वाद आणि टीका
गेल्या अनेक वर्षांपासून भारतरत्न वादविवाद होत असताना दिसून येत आहे
- निवड प्रक्रियेबाबत वादविवाद आणि सन्मान प्रदान करताना राजकीय पक्षपातीपणाचे आरोप झाले आहेत.
- काही समीक्षकांचा असा युक्तिवाद आहे की पुरस्कार काही वेळा राजकीय फायद्यासाठी वापरला गेला आहे.
- आपल्या मरजीच्या लोकाना पुरस्कार देण्यासाठी जणीवपूर्वण निकषामध्ये विस्तार करण्यात आला आणि त्यांना पुरस्कार देण्यात आला. (उदा . सचिन तेंडुलकर , यांच्या पेक्षा अनिल कुंबळे यांचे योजदान जास्त असून सुद्धा त्यांना पुरस्कार देण्यात आला नाही परंतु सचिन तेंडुलकर तत्कालीन विद्यमान सरकारच्या मर्जीतले असल्यामुळे त्याने पुरस्कार देण्यात आला . आता m.s धोनी यांना सुद्धा यायला पाहिजे पण ते कोणत्याही राजकीय पार्टीचे पुरस्कर्ते नसल्यामुळे त्यांना पुरस्कार द्यावा. म्हणून कोणीही विचार करत नाही तस पहिले असता सचिन पेक्षा किती तरी जास्त योगदान धोनी चे आहे. )
- गुणवत्तेचा आणि असाधारण सेवेला मान्यता देण्याचा त्याचा मूळ हेतू कमी होत असल्याचं दिसून येत आहे.
नागरिक नसलेले आणि मरणोत्तर पुरस्कार:
सुरुवातीला, Bharat Ratna Award भारतीय नागरिकांपुरता मर्यादित होता. तथापि, 2019 मध्ये, भारत सरकारने गैर-नागरिकांना देखील पुरस्कार प्राप्त करण्याची परवानगी देण्यासाठी नियमांमध्ये सुधारणा केली. याशिवाय, हा सन्मान मिळण्यापूर्वीच निधन झालेल्या व्यक्तींना मरणोत्तर पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.
- प्रख्यात प्राप्तकर्ते: वर्षानुवर्षे, भारताच्या इतिहासावर आणि समाजावर अमिट छाप सोडणाऱ्या असंख्य दिग्गजांना भारतरत्न प्रदान करण्यात आला आहे. काही उल्लेखनीय प्राप्तकर्त्यांमध्ये मदर तेरेसा, एपीजे अब्दुल कलाम, इंदिरा गांधी, ड्रॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सी. व्ही . रमण आणि बरेच काही यांचा समावेश आहे.
- प्रतीक आणि महत्व: भारतरत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार मानला जातो आणि प्राप्तकर्ते राष्ट्रीय नायक आणि आदर्श म्हणून साजरे केले जातात. हा पुरस्कार महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक आणि सामाजिक मूल्य धारण करतो, समाजाच्या प्रगती आणि सुधारणेमध्ये असाधारण सेवा योगदानाच्या राष्ट्राच्या पावतीचे प्रतीक आहे.
दादासाहेब फाळके पुरस्कार इतिहास व यादी ,Dadasaheb Phalke Award History and List of honour
निवडीचे निकस
- भारतरत्न पुरस्कार साठी निवड प्रक्रिया पद्म पुरस्कारापेक्षा वेगळी असून यामध्ये भारताचे मा. प्रधानमंत्री भारत रत्न पुरस्कारा साठी कोणत्याही व्यक्तीच्या नावाची शिफारस राष्ट्रपती कडे करू शकतात.
- भारतरत्न पुरकरांसाठी कोणत्याही औपचारिक शिफारसींची आवश्यकता नाही.
- कोणताही व्यक्ती जाती -पाती,व्यवसाय , पद-प्रतिष्ठा किंवा लिंगाच्या आधारावर कोणत्याही भेदभावाशिवाय योग्य मानला जातो.
- एक वर्षात कमाल तीन पुरस्काराचे वितरण केले जाऊ शकते ,आणि महत्वाचे म्हणजे प्रत्येक वर्षी पुरस्कार द्यावाच असं बंधनकारक नाही.
- आज पर्यंत ४८ व्यक्ती ना भारत रत्न पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले असून सर्वात शेवटचा पुरस्कार २०१९ साली देण्यात आला होता.
भारत रत्न पुरस्कार प्राप्त व्यक्तीस काय मिळते ?
- भारतरत्न पुरस्कार ने सन्मानित केलेल्या व्यक्तींना एक सन्मानचिन्ह आणि एक प्रमाणपत्र मिळते , सोबत कोणतंही धनराशि मिळत नाही.
- पुरस्कर प्राप्त व्यक्ती शासकीय सुविधा मिळतात ज्यामध्ये भारत सरकारच्या रेल्वे मध्ये मोफत प्रवास करण्याची सुविधा आहे.
- प्रत्येक शासकीय कार्यक्रमध्ये सहभागी होण्यासाठी आमंत्रण मिळते.
- सरकार वॉरंट ऑफ़ प्रेसिडेंस मध्ये जागा मिळते ज्यांना भारत रत्न मिळतो त्यांना प्रोटोकॉल नुसार राष्ट्रपती,उप राष्ट्रपती , प्रधानमंत्री , राज्यपाल , पूर्व राष्ट्र्पती , उप प्रधानमंत्री , मुख्य न्यायधीश , लोकसभा अध्यक्ष , कैबिनेट मंत्री, मुख्यमंत्री, पूर्व प्रधानमंत्री आणि संसदेच्या दोन्ही विरोधी पक्ष नेत्याच्या नंतर जागा मिळते.
- वॉरंट ऑफ़ प्रेसिडेंस चा वापर शासकीय कार्यक्रमध्ये मिळतो.
- राज्य सरकारमार्फत पुरस्कारप्राप्त व्यक्तींना काही सुविधा पुरवल्या जातात.
- या सन्मानास पुरस्कारप्राप्त व्यक्ती आपल्या नावाच्या मागे किंवा पुढे नाही जोडू शकत. परंतु बायोडेटा, लेटरहेड किंवा व्हिजिटिंग कार्ड वर पुढील प्रमाणे लिहू शकतात. राष्ट्रपती द्वारा भारत रत्न पुरस्कार प्राप्त, भारत रत्न पुरस्कार प्राप्तकर्ता
Bharat Ratna Award ची यादी
- एम.यस स्वामिनाथन
- लाल कृष्णा आडवाणी
- चरण सिंह
- पी. व्ही . नारसिंहा राव
- करपूरी ठाकूर
धन्यवाद 
