आपल्या देशातील सर्वोच नागरी पुरस्कार आहे भारतरत्न , या पुरस्कारास अन्यन साधारण महत्व आहे, ज्या व्यक्तीस पुरस्कार जाहीर होतो त्यांना फक्त पुरस्कार मिळत नाही तर त्यांना इतर खूप सेवा सुविधा मिळतात, या पुरस्काराचा इतिहास खूप रंजक आहे आज आपण या लेखातून bharat ratna award भारतरत्न इतिहास,मिळणारे लाभ व सुविधा आणि प्राप्तकर्त्यांची यादी विषयी सविस्तर माहिती पाहणार आहोत .
Bharat Ratna Award इतिहास,मिळणारे लाभ व सुविधा आणि प्राप्तकर्त्यांची यादी
Bharat Ratna Award हा भारतीय प्रजासत्ताकातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार असून , ज्याची सुरुवात असाधारण सेवा किंवा विविध क्षेत्रातील सर्वोच्च क्रमाची कामगिरी केल्याबद्दल दिला जातो अशी ओळख आहे.पुढील लेखात येथे भारतरत्नचा तपशीलवार इतिहास दिलेला आहे सोबत भारतरत्न प्राप्त व्यक्तींना कोणत्या सुविधा मिळतात व आजतागायत प्राप्त व्यक्तीची यादी आहे.
स्वातंत्र्यपूर्व काळ:
उत्कृष्ट व्यक्तींना सन्मानित करण्यासाठी राष्ट्रीय पुरस्काराची संकल्पना प्रथम ब्रिटीश वसाहती सरकारने भारतात आणली. 1917 मध्ये, पहिल्या महायुद्धादरम्यान, ब्रिटीश अधिकाऱ्यांनी युद्धाच्या प्रयत्नात भारतीयांचे योगदान ओळखण्यासाठी “ऑर्डर ऑफ ब्रिटिश इंडिया” आणि “ऑर्डर ऑफ मेरिट” ची स्थापना केली. तथापि, या पुरस्कारांची व्याप्ती मर्यादित होती आणि अनेकदा भारतीय चळवळीमध्ये ज्याचे महान योगदान आहे त्यांना दुर्लक्षित केले गेले.
स्वातंत्र्योत्तर कालखंड:
1947 मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाले ,त्यानंतर भारतीयांनी राष्ट्रासाठी केलेल्या उल्लेखनीय व असाधारण योगदाना सन्मान म्हणून भारतामध्ये एखाद्या पुरस्कारची स्थापित करण्यात यावी या दिशेने पहिले पाऊल तत्कालीन पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी 1954 मध्ये पाऊल उचलून त्यांनी भारतरत्न पुरस्काराची घोषणा केली.
1954 – पुरस्काराची सुरुवात:
भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद यांनी 2 जानेवारी 1954 रोजी Bharat Ratna Award ची स्थापना केली होती. पुरस्काराचे पहिले प्राप्तकर्ते डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन (जे नंतर भारताचे दुसरे राष्ट्रपती झाले), आणि सी. राजगोपालाचारी (भारताचे शेवटचे गव्हर्नर-जनरल आणि ते पद भूषवणारे पहिले भारतीय) होते. हा पुरस्कार सुरुवातीला कला, साहित्य, विज्ञान आणि सार्वजनिक सेवांमध्ये असाधारण योगदान दिलेल्या व्यक्तींना प्रदान करण्याचा हेतू होता नंतर कालांतराने त्यामध्ये विस्तार करण्यात आला तो पुढील प्रमाणे.
निकषांचा विस्तार
त्यानंतरच्या वर्षांमध्ये, मानवी प्रयत्नांच्या कोणत्याही क्षेत्रातील उत्कृष्टतेचा समावेश करण्यासाठी भारतरत्नच्या निकषांची व्याप्ती वाढली. यामुळे राजकारण, क्रीडा, सामाजिक कार्य आणि इतर यासारख्या विविध क्षेत्रातील व्यक्तींना हा पुरस्कार प्रदान केला जाऊ लागला.
वाद आणि टीका
गेल्या अनेक वर्षांपासून भारतरत्न वादविवाद होत असताना दिसून येत आहे
- निवड प्रक्रियेबाबत वादविवाद आणि सन्मान प्रदान करताना राजकीय पक्षपातीपणाचे आरोप झाले आहेत.
- काही समीक्षकांचा असा युक्तिवाद आहे की पुरस्कार काही वेळा राजकीय फायद्यासाठी वापरला गेला आहे.
- आपल्या मरजीच्या लोकाना पुरस्कार देण्यासाठी जणीवपूर्वण निकषामध्ये विस्तार करण्यात आला आणि त्यांना पुरस्कार देण्यात आला. (उदा . सचिन तेंडुलकर , यांच्या पेक्षा अनिल कुंबळे यांचे योजदान जास्त असून सुद्धा त्यांना पुरस्कार देण्यात आला नाही परंतु सचिन तेंडुलकर तत्कालीन विद्यमान सरकारच्या मर्जीतले असल्यामुळे त्याने पुरस्कार देण्यात आला . आता m.s धोनी यांना सुद्धा यायला पाहिजे पण ते कोणत्याही राजकीय पार्टीचे पुरस्कर्ते नसल्यामुळे त्यांना पुरस्कार द्यावा. म्हणून कोणीही विचार करत नाही तस पहिले असता सचिन पेक्षा किती तरी जास्त योगदान धोनी चे आहे. )
- गुणवत्तेचा आणि असाधारण सेवेला मान्यता देण्याचा त्याचा मूळ हेतू कमी होत असल्याचं दिसून येत आहे.
नागरिक नसलेले आणि मरणोत्तर पुरस्कार:
सुरुवातीला, Bharat Ratna Award भारतीय नागरिकांपुरता मर्यादित होता. तथापि, 2019 मध्ये, भारत सरकारने गैर-नागरिकांना देखील पुरस्कार प्राप्त करण्याची परवानगी देण्यासाठी नियमांमध्ये सुधारणा केली. याशिवाय, हा सन्मान मिळण्यापूर्वीच निधन झालेल्या व्यक्तींना मरणोत्तर पुरस्कार प्रदान करण्यात आला आहे.
- प्रख्यात प्राप्तकर्ते: वर्षानुवर्षे, भारताच्या इतिहासावर आणि समाजावर अमिट छाप सोडणाऱ्या असंख्य दिग्गजांना भारतरत्न प्रदान करण्यात आला आहे. काही उल्लेखनीय प्राप्तकर्त्यांमध्ये मदर तेरेसा, एपीजे अब्दुल कलाम, इंदिरा गांधी, ड्रॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, सी. व्ही . रमण आणि बरेच काही यांचा समावेश आहे.
- प्रतीक आणि महत्व: भारतरत्न हा भारतातील सर्वोच्च नागरी पुरस्कार मानला जातो आणि प्राप्तकर्ते राष्ट्रीय नायक आणि आदर्श म्हणून साजरे केले जातात. हा पुरस्कार महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक आणि सामाजिक मूल्य धारण करतो, समाजाच्या प्रगती आणि सुधारणेमध्ये असाधारण सेवा योगदानाच्या राष्ट्राच्या पावतीचे प्रतीक आहे.
दादासाहेब फाळके पुरस्कार इतिहास व यादी ,Dadasaheb Phalke Award History and List of honour
निवडीचे निकस
- भारतरत्न पुरस्कार साठी निवड प्रक्रिया पद्म पुरस्कारापेक्षा वेगळी असून यामध्ये भारताचे मा. प्रधानमंत्री भारत रत्न पुरस्कारा साठी कोणत्याही व्यक्तीच्या नावाची शिफारस राष्ट्रपती कडे करू शकतात.
- भारतरत्न पुरकरांसाठी कोणत्याही औपचारिक शिफारसींची आवश्यकता नाही.
- कोणताही व्यक्ती जाती -पाती,व्यवसाय , पद-प्रतिष्ठा किंवा लिंगाच्या आधारावर कोणत्याही भेदभावाशिवाय योग्य मानला जातो.
- एक वर्षात कमाल तीन पुरस्काराचे वितरण केले जाऊ शकते ,आणि महत्वाचे म्हणजे प्रत्येक वर्षी पुरस्कार द्यावाच असं बंधनकारक नाही.
- आज पर्यंत ४८ व्यक्ती ना भारत रत्न पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले असून सर्वात शेवटचा पुरस्कार २०१९ साली देण्यात आला होता.
भारत रत्न पुरस्कार प्राप्त व्यक्तीस काय मिळते ?
- भारतरत्न पुरस्कार ने सन्मानित केलेल्या व्यक्तींना एक सन्मानचिन्ह आणि एक प्रमाणपत्र मिळते , सोबत कोणतंही धनराशि मिळत नाही.
- पुरस्कर प्राप्त व्यक्ती शासकीय सुविधा मिळतात ज्यामध्ये भारत सरकारच्या रेल्वे मध्ये मोफत प्रवास करण्याची सुविधा आहे.
- प्रत्येक शासकीय कार्यक्रमध्ये सहभागी होण्यासाठी आमंत्रण मिळते.
- सरकार वॉरंट ऑफ़ प्रेसिडेंस मध्ये जागा मिळते ज्यांना भारत रत्न मिळतो त्यांना प्रोटोकॉल नुसार राष्ट्रपती,उप राष्ट्रपती , प्रधानमंत्री , राज्यपाल , पूर्व राष्ट्र्पती , उप प्रधानमंत्री , मुख्य न्यायधीश , लोकसभा अध्यक्ष , कैबिनेट मंत्री, मुख्यमंत्री, पूर्व प्रधानमंत्री आणि संसदेच्या दोन्ही विरोधी पक्ष नेत्याच्या नंतर जागा मिळते.
- वॉरंट ऑफ़ प्रेसिडेंस चा वापर शासकीय कार्यक्रमध्ये मिळतो.
- राज्य सरकारमार्फत पुरस्कारप्राप्त व्यक्तींना काही सुविधा पुरवल्या जातात.
- या सन्मानास पुरस्कारप्राप्त व्यक्ती आपल्या नावाच्या मागे किंवा पुढे नाही जोडू शकत. परंतु बायोडेटा, लेटरहेड किंवा व्हिजिटिंग कार्ड वर पुढील प्रमाणे लिहू शकतात. राष्ट्रपती द्वारा भारत रत्न पुरस्कार प्राप्त, भारत रत्न पुरस्कार प्राप्तकर्ता
Bharat Ratna Award ची यादी
| अनु. क्र | सन्मानित व्यक्तीचे नाव | सन्मानाचे वर्ष | राज्य | कार्य |
| 1 | सी. राजगोपलाचारी | 1954 | तमिळनाडू | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, राजकारणी, वकील, भारतीय राज्यपाल जनरल |
| 2 | सारवेपल्ली राधकृष्णन | आंध्र प्रदेश | तत्वज्ञानी, विद्वान, उपाध्यक्ष आणि भारताचे अध्यक्ष | |
| 3 | सी. व्ही. रमण | तमिळनाडू | भौतिकशास्त्रज्ञ, नोबेल पुरस्कार विजेते, रमण प्रभाव | |
| 4 | भगवान दास | 1955 | उत्तर प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, तत्वज्ञानी, शिक्षणतज्ज्ञ |
| 5 | मोक्षगंडम विस्वेश्वाराया | कर्नाटक | सिव्हिल अभियंता, राजकारणी, म्हैसूरचे दिवाण | |
| 6 | जवाहरलाल नेहरू | उत्तर प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, लेखक, भारताचे पंतप्रधान | |
| 7 | गोविंद बल्लभ पंत | 1957 | उत्तराखंड | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री, भारताचे गृहमंत्री |
| 8 | धोंडो केशव कर्वे | 1958 | महाराष्ट्र | सामाजिक सुधारक, शिक्षक, महिलांचे हक्क कार्यकर्ते |
| 9 | बिहान चंद्र रॉय | 1961 | पश्चिम बंगाल | डॉक्टर, पश्चिम बंगालचे मुख्यमंत्री |
| 10 | पुरुशोटम दास टंडन | उत्तर प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, शिक्षक, लोकसभेचे सभापती | |
| 11 | राजेंद्र प्रसाद | 1962 | बिहार | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, वकील, भारताचे अध्यक्ष |
| 12 | झकीर हुसेन | 1963 | तेलंगणा | शिक्षक, उपाध्यक्ष आणि भारताचे अध्यक्ष |
| 13 | पांडुरंग वामन केन | महाराष्ट्र | इंडोलॉजिस्ट, संस्कृत विद्वान, सामाजिक सुधारक | |
| 14 | लाल बहादूर शास्त्री | 1966 मरणोत्तर | उत्तर प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, भारतातील पंतप्रधान |
| 15 | इंदिरा गांधी | 1971 | उत्तर प्रदेश | भारत पंतप्रधान, आपत्कालीन कालावधी |
| 16 | व्ही. व्ही. गिरी | 1975 | ओडिशा/आंध्र प्रदेश | कामगार संघटना, उपाध्यक्ष आणि भारताचे अध्यक्ष |
| 17 | के. कामराज | 1976 | तामिळनाडू/आंध्र प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री |
| 18 | मदर टेरेसा | 1980 | पश्चिम बंगाल/उत्तर मॅसेडोनिया | कॅथोलिक नन, मिशनरी, नोबेल पुरस्कार विजेते |
| 19 | विनोबा भावे | 1983 मरणोत्तर | महाराष्ट्र/मध्य प्रदेश | सामाजिक सुधारक, सर्वोदरया चळवळीचे नेते, बहुडन चळवळीचे संस्थापक |
| 20 | खान अब्दुल गफर खान | 1987 | पाकिस्तान/पश्तुनिस्तान | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, खुदाई खिदमतगर चळवळीचे नेते |
| 21 | मारुडूर गोपलन रामचंद्रन | 1988 मरणोत्तर | तामिळनाडू/श्रीलंका | अभिनेता, राजकारणी, तामिळनाडूचे मुख्यमंत्री |
| 22 | भिमराव रामजी आंबेडकर | 1990 | महाराष्ट्र/मध्य प्रदेश | ज्युरिस्ट, अर्थशास्त्रज्ञ, सामाजिक सुधारक, भारताच्या घटनेचे मुख्य आर्किटेक्ट,मरणोत्तर |
| 23 | नेल्सन मंडेला | दक्षिण आफ्रिका/दक्षिण आफ्रिका | वर्णभेदविरोधी कार्यकर्ते, राजकारणी, नोबेल पुरस्कार विजेते, दक्षिण आफ्रिकेचे अध्यक्ष | |
| 24 | राजीव गांधी | 1991 | दिल्ली/उत्तर प्रदेश | भारताचे पंतप्रधान, मरणोत्तर |
| 25 | वल्लभभाई पटेल | गुजरात/गुजरात | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, वकील, राजकारणी, भारताचे उपपंतप्रधान, मरणोत्तर | |
| 26 | मोररजी देसाई | गुजरात/महाराष्ट्र | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, भारतातील पंतप्रधान | |
| 27 | अबुल कलाम आझाद | 1992 | पश्चिम बंगाल/बिहार | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, विद्वान, भारताचे पहिले शिक्षणमंत्री, मरणोत्तर |
| 28 | जेहांगीर रतनजी दादभोय टाटा | महाराष्ट्र/फ्रान्स | उद्योगपती, परोपकारी, विमानचालन पायनियर | |
| 29 | सत्यजित रॉय | पश्चिम बंगाल/पश्चिम बंगाल | चित्रपट निर्माते, लेखक, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता | |
| 30 | गुलझारिलाल नंदा | 1997 | गुजरात/पंजाब | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, अर्थशास्त्रज्ञ, अंतरिम पंतप्रधान भारत, मरणोत्तर |
| 31 | अरुना असफ अली | दिल्ली/पश्चिम बंगाल | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, राजकारणी, वृत्तपत्र प्रकाशक, मरणोत्तर | |
| 32 | ए पी. जे. अब्दुल कलाम | तामिळनाडू/तमिळनाडू | एरोस्पेस वैज्ञानिक, क्षेपणास्त्र मॅन ऑफ इंडिया, भारताचे अध्यक्ष | |
| 33 | एम. एस. सबबुलाक्ष्मी | 1998 | तामिळनाडू/तमिळनाडू | कर्नाटिक गायक, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता |
| 34 | चिदंबरम सुब्रमण्यम | तामिळनाडू/तमिळनाडू | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, राजकारणी, कृषी मंत्री, ग्रीन क्रांती नेते | |
| 35 | जयप्रकाश नारायण | 1999 | बिहार/बिहार | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, सामाजिक सुधारक, लोकनायक, एकूण क्रांती नेते , मरणोत्तर |
| 36 | अमृत्य सेन | पश्चिम बंगाल/पश्चिम बंगाल | अर्थशास्त्रज्ञ, नोबेल पुरस्कार विजेते, कल्याण अर्थशास्त्र पायनियर | |
| 37 | गोपीनाथ बोर्डोलोई | |||
| 38 | रवी शंकर | कॅलिफोर्निया/पश्चिम बंगाल | सितार मेस्ट्रो, संगीतकार, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता | |
| 39 | लता मंगेशकर | 2001 | महाराष्ट्र/मध्य प्रदेश | प्लेबॅक गायक, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता |
| 40 | बिस्मिला खान | उत्तर प्रदेश/बिहार | शेहनाई मेस्ट्रो, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता, मरणोत्तर | |
| 41 | भिमसेन जोशी | 2008 | कर्नाटक/महाराष्ट्र | हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायक, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता, मरणोत्तर |
| 42 | चिंतामणी नागेसा रामचंद्र राव | 2014 | कर्नाटक/कर्नाटक | केमिस्ट, वैज्ञानिक, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता |
| 43 | सचिन तेंडुलकर | महाराष्ट्र/महाराष्ट्र | क्रिकेटपटू, भारत रत्ना पुरस्कार विजेता | |
| 44 | मदन मोहन मालवीया | 2015 | उत्तर प्रदेश/उत्तर प्रदेश | स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, शिक्षक, बनारस हिंदू युनिव्हर्सिटीचे संस्थापक, मरणोत्तर |
| 45 | अटल बिहारी वाजपेई | मध्य प्रदेश/उत्तर प्रदेश | कवी, राजकारणी, भारताचे पंतप्रधान, मरणोत्तर | |
| 46 | नानाजी देशमुख | 2019 | महाराष्ट्र | सामाजिक कार्यकर्ते, राजकारणी, आरएसएस नेते , मानणोत्तर |
| 47 | भूपेन हजारिका | आसाम | गायक-गीतकार, चित्रपट निर्माते, सांस्कृतिक चिन्ह | |
| 48 | प्रणव मुखर्जी | दिल्ली | राजकारणी, भारताचे अध्यक्ष |
2024 मध्ये नव्याने भारतातील 5 व्यक्तिना भारतरत्न पुरस्कार जाहीर झाला आहे.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने bharat ratna award भारतरत्न इतिहास,मिळणारे लाभ व सुविधा आणि प्राप्तकर्त्यांची यादी ….. व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे पण वाचा
State Post-metric Scholarship For Disabled दिव्यांगासाठी राज्य पोस्ट-मेट्रिक शिष्यवृत्ती
