शपथपत्र आणि शिक्का एकच आहे का?

आपल्या दैनंदिन जीवनात विविध शासकीय कामे, कागदपत्रे, मालमत्तेचे व्यवहार किंवा न्यायालयीन प्रक्रिया करताना “शपथपत्र” (Affidavit) आणि “शिक्का” (Stamp/Seal) हे शब्द आपण वारंवार ऐकतो. अनेकांना अजूनही यामधील फरक नीटसा माहित नसतो आणि अनेकदा लोक शपथपत्र म्हणजे शिक्का किंवा शिक्का म्हणजे शपथपत्र असे समजून गोंधळ करतात. पण प्रत्यक्षात हे दोन्ही वेगवेगळे कायदेशीर संकल्पना आहेत. शपथपत्र हे एक लिखित प्रतिज्ञापत्र असते तर शिक्का हा कागदपत्राच्या वैधतेसाठी वापरला जाणारा अधिकृत ठसा किंवा स्टॅम्प असतो. यामधील फरक समजून घेणे गरजेचे आहे कारण ते आपल्या कायदेशीर कागदपत्रांच्या वैधतेवर परिणाम करू शकते.

या लेखात आपण शपथपत्र आणि शिक्का यातील फरक, त्यांचा उपयोग, कायदेशीर महत्त्व आणि प्रत्यक्ष जीवनातील उदाहरणे याबद्दल सविस्तर जाणून घेणार आहोत.

शपथपत्र म्हणजे काय?

शपथपत्र (Affidavit) म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने आपली माहिती खरी आहे असे मान्य करून दिलेला लिखित प्रतिज्ञापत्र. यात व्यक्तीने दिलेली माहिती खरी नसल्यास त्याला कायदेशीर जबाबदार धरले जाते.

महत्त्वाचे मुद्दे –

• हे एक कायद्याने मान्य असलेले दस्तऐवज आहे.
• यात व्यक्ती स्वतः जबाबदारी स्वीकारते.
• शपथपत्र बहुधा नोटरी/मॅजिस्ट्रेटसमोर साक्षांकित केले जाते.
• शासकीय कार्यालये, न्यायालयीन कामे, मालमत्ता व्यवहार यासाठी ते वापरले जाते.

उदाहरणे –

• नाव दुरुस्तीकरिता शपथपत्र
• पत्ता बदल शपथपत्र
• वारसा हक्कासाठी शपथपत्र
• शाळा/कॉलेज प्रवेशासाठी पालकांचे शपथपत्र

शिक्का म्हणजे काय?

शिक्का (Stamp/Seal) म्हणजे दस्तऐवजाला कायदेशीर वैधता देणारा अधिकृत ठसा किंवा मुद्रांक. शिक्क्यामुळे एखाद्या कागदपत्राला शासन, नोटरी किंवा संस्था मान्यता देते.

महत्त्वाचे मुद्दे –

• शिक्का हा विश्वास आणि अधिकृततेचे प्रतीक आहे.
• दस्तऐवज कायदेशीर आहे हे दाखवतो.
• शिक्क्याशिवाय अनेक कागदपत्रे अमान्य ठरतात.
• वेगवेगळ्या स्तरावर वेगवेगळे शिक्के वापरले जातात.

शिक्क्याचे प्रकार –

1) शासकीय शिक्का:

शासकीय शिक्का हा सरकारकडून दिलेल्या अधिकृत कागदपत्रांवर लावला जातो. यामुळे त्या दस्तऐवजाला शासनमान्यता मिळते. जन्मदाखला, मृत्यू दाखला, विवाह नोंदणी प्रमाणपत्र, जमिनीचे दाखले, शाळा किंवा कॉलेजच्या प्रमाणपत्रांवर हा शिक्का आढळतो. गोलाकार किंवा चौकोनी स्वरूपात हा शिक्का असतो आणि तोच त्या कागदपत्राचा अधिकृत पुरावा मानला जातो.

2) नोटरी शिक्का:

नोटरी शिक्का हा नोटरी पब्लिक अधिकारी आपल्या अधिकाराने लावतो. शपथपत्र, करारनामा, वसीयतपत्र, हलफनामा यासारख्या कायदेशीर कागदपत्रांना वैधता देण्यासाठी हा शिक्का आवश्यक असतो. नोटरी शिक्क्यावर नोटरीचे नाव, नोंदणी क्रमांक आणि “Government of India” असे स्पष्टपणे लिहिलेले असते.

3) कंपनीचा शिक्का:

कंपनी, संस्था किंवा ट्रस्ट त्यांच्या अधिकृत कागदपत्रांवर स्वतःचा शिक्का लावतात. हा शिक्का संबंधित कागदपत्र कंपनीकडून दिला आहे याचा पुरावा असतो. नियुक्तीपत्र, पगार प्रमाणपत्र, अनुभवपत्र, करारनामे अशा कागदपत्रांवर कंपनीचा शिक्का लावलेला असतो. यात कंपनीचे नाव, नोंदणी क्रमांक आणि मुख्यालयाचा पत्ता लिहिलेला असतो.

4) स्टॅम्प पेपरवरील मुद्रांक:

स्टॅम्प पेपरवरील मुद्रांक हा प्रत्यक्ष शिक्का नसून शासनाकडून आकारल्या जाणाऱ्या मुद्रांक शुल्काचा भाग असतो. मालमत्ता खरेदी-विक्री, भाडेपट्टा, कर्ज करारनामा अशा व्यवहारांसाठी स्टॅम्प पेपर वापरला जातो. या स्टॅम्प पेपरवर शासनाने मुद्रित केलेला शिक्का असतो ज्यामुळे तो दस्तऐवज कायदेशीर मान्य होतो. तसेच छोट्या व्यवहारांसाठी ₹1, ₹5, ₹10 अशा रेव्हेन्यू स्टॅम्पही वापरले जातात.

उदाहरणे –

• नोटरीकृत शपथपत्रावरील शिक्का
• मालमत्ता खरेदी-विक्री कागदपत्रावरील स्टॅम्प
• शाळा/कॉलेज प्रमाणपत्रावरील शिक्का
• विवाह प्रमाणपत्रावरील सरकारी शिक्का

शपथपत्र व शिक्का यातील मुख्य फरक:

शपथपत्र व्यवहारातील उपयोग:

शपथपत्र हे एक महत्त्वाचे कायदेशीर दस्तऐवज असल्यामुळे ते अनेक व्यवहारांमध्ये वापरले जाते.

• नाव दुरुस्ती, पत्ता बदल, जातीचा पुरावा, वयाचा पुरावा यासाठी शपथपत्र द्यावे लागते.
• प्रवेश प्रक्रियेत पालकांचे शपथपत्र, जन्मतारीख दुरुस्ती, कागदपत्रांची खात्री करण्यासाठी.
• वारसा हक्क, मालकी सिद्ध करणे, जमीन किंवा घर खरेदी करताना मालकाने दिलेली माहिती खरी असल्याचे दाखवण्यासाठी.
• साक्ष देण्यासाठी, खटल्यासंबंधी माहिती खरी असल्याचे सांगण्यासाठी.
• वारसदार खाते उघडणे, चुकीची माहिती दुरुस्त करणे, कर्ज प्रक्रियेत जबाबदारी निश्चित करणे.

थोडक्यात, शपथपत्र हे “माहिती खरी आहे” याची खात्री देणारे साधन आहे.

शिक्का व्यवहारातील उपयोग:

शिक्का हा दस्तऐवजाला अधिकृत मान्यता देतो. व्यवहारात त्याचे महत्त्व खूप मोठे आहे.

• जन्मदाखला, मृत्यू दाखला, विवाह प्रमाणपत्र, जमीन रेकॉर्ड यावर शासकीय शिक्का नसल्यास ते कागदपत्र अमान्य ठरते.
• शपथपत्र, करारनामा, हलफनामा यांना कायदेशीर स्वरूप देण्यासाठी नोटरी शिक्का आवश्यक असतो.
• नियुक्तीपत्र, अनुभवपत्र, पगार प्रमाणपत्र यावर कंपनीचा शिक्का असला पाहिजे. तो नसल्यास ते प्रमाणपत्र वैध मानले जात नाही.
• विक्री करार, भाडेपट्टा, कर्ज करारनाम्यावर स्टॅम्प ड्युटी शिक्का नसल्यास तो व्यवहार कायदेशीर मान्य होत नाही.
• हमीपत्र, चेक किंवा पावत्यांवर रेव्हेन्यू स्टॅम्प लावणे आवश्यक असते.

थोडक्यात, शिक्का हा “दस्तऐवज अधिकृत आहे” याचा ठसा देतो.

शिक्का आणि शपथपत्राची प्रक्रिया:

1) शपथपत्राची प्रक्रिया:

शपथपत्र बनवण्यासाठी सर्वप्रथम तुम्ही सादर करायची माहिती व्यवस्थित तयार करावी लागते. त्यानंतर ती माहिती लिखित स्वरूपात कागदावर तयार करून त्यावर तुमची सही करावी लागते. शपथपत्र अधिकृत आणि कायदेशीर ठरवण्यासाठी ते बहुधा नोटरी किंवा मॅजिस्ट्रेट/कलेक्टरसमोर साक्षांकित केले जाते. या प्रक्रियेसाठी ओळखपत्र, पत्त्याचा पुरावा, जन्मतारीख प्रमाणपत्र किंवा इतर आवश्यक कागदपत्रांची प्रत आवश्यक असते. एकदा नोटरीकृत झाल्यावर शपथपत्र सरकारी, न्यायालयीन, बँकिंग किंवा मालमत्ता व्यवहारात वैध ठरते.

2) शिक्का लावण्याची प्रक्रिया:

शिक्का लावण्यासाठी प्रथम दस्तऐवज तयार करावा लागतो. त्यानंतर शासकीय शिक्का साठी संबंधित सरकारी कार्यालयात दस्तऐवज सादर करावा लागतो. नोटरी शिक्का साठी नोटरीकडे दस्तऐवज घेऊन जावा लागतो. नोटरी माहिती तपासून शिक्का लावतो. कंपनीचा शिक्का संबंधित कंपनी किंवा संस्थेच्या अधिकृत व्यक्तीकडून लावला जातो. स्टॅम्प पेपरवरील मुद्रांक साठी राज्य सरकारकडून प्रमाणित स्टॅम्प पेपर खरेदी करावा लागतो, त्यावर करार किंवा व्यवहार लिहिल्यानंतर तो वैध ठरतो. शिक्का लावल्यानंतर दस्तऐवजाला कायदेशीर मान्यता आणि अधिकृतता मिळते, ज्यामुळे तो व्यवहारात विश्वासार्ह ठरतो

या लेखाच्या माध्यमातून  Mahitia1.in टीमने पंतप्रधान मोफत शिलाई मशीन योजनेसाठी कोण पात्र आहे? व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता.  ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.