भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी लढताना अनेकांनी आपल्या आयुष्यातील मौल्यवान क्षण देशासाठी अर्पण केले. काहींनी तुरुंगवास सहन केला, तर काहींनी आपला संसार, व्यवसाय, कुटुंब सोडून स्वातंत्र्यलढ्यात उडी घेतली. त्यांच्या या त्यागाला मान्यता देण्यासाठी भारत सरकारने एक महत्वपूर्ण पाऊल उचलले आणि स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजना सुरु केली.
ही योजना केवळ एक आर्थिक सहाय्य नाही, तर त्यागमय जीवन जगलेल्यांच्या कार्याचा सन्मान आहे. त्यांच्याविषयी कृतज्ञतेचा एक छोटासा परंतु महत्त्वपूर्ण प्रयत्न आहे. ज्यांनी देशासाठी स्वातंत्र्य मिळवून दिलं, त्यांच्यासाठी या योजनेच्या माध्यमातून सरकार एक हृदयस्पर्शी नमस्कार करते.
ही योजना 15 ऑगस्ट 1980 पासून प्रभावी झाली आणि आजही देशभरातील हयात स्वातंत्र्यसैनिक तसेच त्यांच्या कुटुंबियांना या योजनेचा लाभ मिळत आहे.
ही योजना सर्वप्रथम 1972 साली सुरू करण्यात आली होती, जेव्हा भारताने आपले स्वातंत्र्याचे रौप्य महोत्सवी वर्ष (Silver Jubilee) साजरे केले. त्यावेळी या योजनेचे नाव होते – Freedom Fighters’ Pension Scheme, 1972.
या योजनेचा उद्देश होता स्वातंत्र्यलढ्यात सहभागी झालेल्या व्यक्तींना, विशेषतः ज्यांची आर्थिक स्थिती दुर्बल होती, त्यांना आर्थिक मदत देणे. परंतु 1980 साली, सरकारने या योजनेत मोठा बदल केला – लाभांची व्याप्ती वाढवली, उत्पन्न मर्यादा हटवली आणि योजनेचं नाव बदलून ठेवलं –
Swatantrata Sainik Samman Pension Yojana.
स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजनेची उद्दिष्टे:
भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी लढताना अनेकांनी आपल्या आयुष्याचा त्याग केला. कोणी तुरुंगवास भोगला, कोणी भूमिगत राहून झुंज दिली, तर कोणी आपले सर्वस्व गमावले. या महान व्यक्तींचा सन्मान म्हणून भारत सरकारने स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजना सुरू केली.
या योजनेचे उद्दिष्ट अतिशय साधं पण अत्यंत महत्त्वाचं आहे –
- हयात असलेल्या स्वातंत्र्यसैनिकांना आजीवन मासिक पेन्शन
- मृत स्वातंत्र्यसैनिकांच्या विधवा किंवा इतर पात्र नातेवाईकांना आर्थिक मदत
- केवळ मदत नाही, तर राष्ट्रीय कृतज्ञतेचं प्रतीक म्हणून ही योजना आजही सुरु आहे
स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजनेसाठी पात्रता काय?
या योजनेचा लाभ कोणाला मिळू शकतो हे समजून घेणं महत्त्वाचं आहे. पात्रता ठरवताना सरकारने विविध प्रकारच्या बलिदानाचा विचार केला आहे:
- तुरुंगवास:
- स्वातंत्र्यलढ्यात प्रत्यक्ष सहभाग घेतल्याने 6 महिने किंवा त्याहून अधिक काळ तुरुंगात राहिलेल्या व्यक्तींना हा सन्मान मिळतो
- महिला, अनुसूचित जाती/जमातींसाठी ही अट 3 महिन्यांची आहे
- भूमिगत राहणे:
- ज्यांच्यावर अटक वॉरंट जारी झाला होता, ज्यांना पकडण्यासाठी सरकारने बक्षीस जाहीर केलं होतं, आणि ज्यांना अटक टाळण्यासाठी 6 महिन्यांहून अधिक काळ लपून राहावं लागलं, अशा व्यक्ती पात्र
- घरबंदी किंवा जिल्हाबंदी:
- स्वातंत्र्य संग्रामात सहभाग घेतल्यामुळे 6 महिने किंवा अधिक काळ नजरकैद किंवा जिल्हाबंदी भोगलेली व्यक्ती पात्र
- मालमत्ता जप्ती किंवा सरकारी नोकरी गमावणे:
- ब्रिटिश सरकारने जप्त केलेली मालमत्ता
- स्वातंत्र्य चळवळीतील सहभागामुळे नोकरीवरून काढलेली व्यक्ती
- शहीद स्वातंत्र्यसैनिकांचे कुटुंबीय:
- ज्या क्रांतिकारकांनी भारतासाठी प्राण अर्पण केले, त्यांच्या विधवा, मुले किंवा इतर पात्र नातेवाईक
कुटुंबीयांसाठी लाभ :
जर स्वातंत्र्यसैनिक हयात नसतील, तर त्यांच्या कुटुंबातील एका पात्र सदस्याला ही पेन्शन मंजूर होते.
हे लाभ एकाच व्यक्तीला दिले जातात, आणि त्याचा प्राधान्यक्रम असा असतो:
- विधवा किंवा विधुर, विवाह न केलेला असल्यास
- अविवाहित मुलगी, जी आपल्या उपजीविकेसाठी स्वतंत्र नाही
- आई किंवा वडील, जर त्यापूर्वीचे कोणीही पात्र नसेल
ही पेन्शन केवळ आर्थिक मदत नाही, तर ती त्या कुटुंबासाठी राष्ट्राच्या कृतज्ञतेचा एक भावनिक आधार आहे.
पेन्शन रक्कम आणि वाढलेले लाभ :
स्वातंत्र्यसैनिकांसाठी सुरू झालेली ही योजना सुरुवातीला फारच साध्या स्वरूपात होती. फक्त ₹200/- मासिक पेन्शन या योजनेच्या प्रारंभिक टप्प्यात दिलं जायचं. पण जसजशी काळाची गरज वाढली, तसतसे सरकारने योजनेचे फायदेही वाढवले.
- आजच्या घडीला या पेन्शनसोबत महोदय भत्ता (Dearness Allowance – DA) देखील दिला जातो, जो दरवर्षी वाढतो.
- पेन्शन मिळवण्याची पद्धतही सुलभ झाली आहे – आता लाभार्थी बँक खात्यात थेट पेमेंट, किंवा गरजेनुसार मनी ऑर्डर द्वारेही पेन्शन घेऊ शकतात.
- सरकारने या योजनेला केवळ सामाजिक सुरक्षा नव्हे, तर राष्ट्राच्या ऋणातून उतराई होण्याचं साधन बनवलं आहे.
आवश्यक कागदपत्रे :
- तुरुंगवासाचा पुरावा:
- तुरुंग प्रशासनाचे प्रमाणपत्र किंवा जिल्हाधिकारी/राज्य सरकारचे अधिकृत पत्र.
- किंवा 5 वर्षांपेक्षा जास्त काळ तुरुंगवास भोगलेल्या सह-बंदींचे (सह-स्वातंत्र्यसैनिकांचे) प्रमाणपत्र.
- भूमिगत राहण्याचा पुरावा:
- कोर्टाचा आदेश, अटक वॉरंट, बक्षीस घोषित केल्याचा दस्तऐवज, वा
- अनुभव असलेल्या स्वतंत्र सेनानींचे वैध प्रमाणपत्र.
- घरबंदी / जिल्हाबंदी / मालमत्ता जप्ती:
- सरकारचे आदेशपत्र, किंवा पक्के कागद.
स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजनेसाठी अर्ज कसा करावा?
स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन योजनेसाठी अर्ज करणे ही एक अत्यंत सन्मानाची प्रक्रिया आहे. जर एखाद्या व्यक्तीने भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी प्रत्यक्ष संघर्ष केला असेल आणि पात्रतेचे निकष पूर्ण करत असेल, तर त्याने या योजनेचा लाभ घ्यायलाच हवा. अर्ज करण्यासाठी, राज्य सरकारच्या मुख्य सचिवांकडे एक अर्ज सादर करावा लागतो आणि त्याच अर्जाची दुसरी प्रत केंद्र सरकारच्या गृह मंत्रालयाच्या ‘Freedom Fighters Division’, लोक नायक भवन, नवी दिल्ली येथे पाठवावी लागते. अर्जात तुरुंगवास, भूमिगत राहणे, मालमत्ता जप्ती, किंवा अन्य पात्रतेशी संबंधित पुरावे जोडणे आवश्यक असते. अर्जाचे नमुने स्थानिक सरकारी कार्यालयांमध्ये मोफत उपलब्ध आहेत. हा अर्ज म्हणजे केवळ पेन्शन मिळवण्यासाठी नव्हे, तर आपल्या त्यागाची अधिकृत नोंद करून घेण्याचा एक सन्मानजनक मार्ग आहे.
स्वातंत्र्यसैनिक सन्मान पेन्शन मिळवण्याची प्रक्रिया :
जेव्हा अर्जाची संपूर्ण छाननी होते आणि पात्रता मान्य केली जाते, तेव्हा केंद्र सरकारतर्फे पेन्शन मंजुरी आदेश जारी केला जातो. त्यानंतर संबंधित महालेखापाल (Accountant General) हे आदेश संबंधित खजिनेदार (Treasury Officer) किंवा बँकेला पाठवतात. त्यानंतर लाभार्थ्याने काही महत्त्वाची माहिती — जसे की फोटो, दोन ओळखचिन्हे, स्वाक्षरी किंवा अंगठ्याचे ठसे आणि जन्मतारीख — सादर करावी लागते. हे सर्व पूर्ण झाल्यानंतर पेन्शनचे नियमित वितरण सुरू होते. पेन्शन लाभार्थ्याला बँक खात्यामार्फत, किंवा काही विशेष प्रकरणांमध्ये मनी ऑर्डरद्वारे मिळू शकते. एकदा पेन्शन मंजूर झाली, की ती आजीवन सुरू राहते, आणि हे केवळ आर्थिक सहाय्य नसून, एक अनमोल सन्मान आहे – देशासाठी दिलेल्या त्यागाला मिळालेलं अधिकृत मान्यतापत्र.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने पंतप्रधान मोफत शिलाई मशीन योजनेसाठी कोण पात्र आहे? व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
