वडिलोपार्जित जमीन ही अनेक पिढ्यांपासून चालत आलेली एक महत्त्वाची संपत्ती असते. या जमिनीच्या वाटपाबाबत अनेकदा कुटुंबांत मतभेद निर्माण होतात, त्यामुळे कायदेशीररित्या जमिनीचे हस्तांतरण करण्याच्या विविध मार्गांचा विचार केला जातो. बक्षीस पत्र हा अशाच प्रकारांपैकी एक मार्ग आहे. परंतु वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येते का? याबाबत कायद्याचे नेमके नियम काय आहेत? आणि त्याचे परिणाम कोणते असतात? या सर्व बाबींवर सविस्तर माहिती घेणे गरजेचे आहे.
वडिलोपार्जित जमीन म्हणजे काय?
वडिलोपार्जित जमीन म्हणजे आपल्या पूर्वजांकडून, म्हणजेच आजोबा, पणजोबा किंवा त्यांच्याही आधीच्या पिढीकडून वारशाने आलेली जमीन. ही जमीन कुठल्याही खरेदी-विक्रीच्या व्यवहारातून मिळालेली नसते, तर ती पिढ्यानपिढ्या चालत आलेली असते. अशा जमिनीवर कुटुंबातील प्रत्येक कायदेशीर वारसदाराचा समान हक्क असतो. म्हणजेच, जर ही जमीन वडिलांकडे आली असेल, तर त्यांच्या मुलांना देखील त्यावर समान हक्क मिळतो.
बक्षीस पत्र म्हणजे काय?
बक्षीस पत्र म्हणजे एका व्यक्तीने त्याच्या स्वतःच्या इच्छेनुसार दुसऱ्या व्यक्तीला विनामूल्य दिलेली संपत्ती, जी ती व्यक्ती जिवंत असतानाच हस्तांतरित होते. हे देणगीसारखे असते आणि त्यावर कोणत्याही प्रकारचे व्यवहार होऊ शकत नाहीत. बक्षीस पत्र हा कायदेशीर दस्तऐवज असतो, आणि ते नोंदणी कार्यालयात नोंदवणे गरजेचे असते.
वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येते का?
वडिलोपार्जित जमीन ही पिढ्यानपिढ्या वारशाने चालत आलेली संपत्ती असते आणि त्यावर कुटुंबातील सर्व वारसदारांचा समान हक्क असतो. त्यामुळे वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येत नाही. कारण ही जमीन कोणत्याही एकट्या व्यक्तीच्या मालकीची नसते, तर ती संपूर्ण कुटुंबाची असते.
बक्षीस पत्र हे एखाद्या व्यक्तीच्या स्वतःच्या वैयक्तिक मालमत्तेबाबत करता येते. जर जमीन एखाद्याच्या नावावर स्वतंत्रपणे नोंदणीकृत असेल आणि ती वडिलोपार्जित स्वरूपातून बाहेर पडून स्वमालकीची झाली असेल, तर तो व्यक्ती ती जमीन बक्षीस पत्राद्वारे दुसऱ्या व्यक्तीला देऊ शकतो. पण जर ती जमीन अद्याप वडिलोपार्जित स्वरूपात असेल, तर कोणतीही एक व्यक्ती बक्षीस पत्र लिहून ती जमीन दुसऱ्याच्या नावावर करू शकत नाही.
जर कोणी वडिलोपार्जित जमीन बक्षीस पत्राद्वारे हस्तांतरित करण्याचा प्रयत्न केला, तर इतर कायदेशीर वारसदार ते न्यायालयात आव्हान देऊ शकतात आणि अशा बक्षीस पत्राची वैधता टिकणार नाही. त्यामुळे वडिलोपार्जित जमिनीचे हस्तांतरण करायचे असेल, तर प्रथम सर्व वारसांमध्ये वाटणी करून ती स्वतंत्र मालमत्ता करणे गरजेचे आहे. त्यानंतरच ती जमीन बक्षीस पत्राद्वारे देणे शक्य होईल.
बक्षीस पत्र जमीन विकता येते का?
बक्षीस पत्राद्वारे मिळालेली जमीन विकता येऊ शकते, पण त्यासाठी काही महत्त्वाच्या अटी आणि नियम पाळावे लागतात. सर्वप्रथम, बक्षीस पत्र नोंदणीकृत असणे अत्यावश्यक आहे. जर ते केवळ हस्तलिखित असेल किंवा नोंदणीकृत नसेल, तर ती जमीन विकता येणार नाही. तसेच, बक्षीस पत्र एकदा दिल्यानंतर दाता त्यावर कोणताही हक्क सांगू शकत नाही, त्यामुळे स्वीकारणाऱ्या व्यक्तीला त्या जमिनीचे पूर्ण हक्क मिळतात. जमीन विक्री करण्यासाठी सातबारा उतारा, फेरफार नोंद आणि इतर कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण झाल्या पाहिजेत. मात्र, काहीवेळा बक्षीस पत्राद्वारे मिळालेल्या जमिनीवर विक्रीची काही बंधने असू शकतात. उदाहरणार्थ, जर जमिनीत इतर वारसांचा हक्क असेल आणि त्यांना वंचित ठेवून बक्षीस पत्र तयार करण्यात आले असेल, तर ती विक्री कायदेशीर अडचणीत येऊ शकते. तसेच, काही सरकारी किंवा ट्रस्टच्या जमिनींवर विक्रीची बंदी असते. त्यामुळे जमीन विक्री करण्यापूर्वी महसूल विभागाकडून आवश्यक कागदपत्रांची पडताळणी करून, कायदेशीर सल्ला घेणे अधिक सुरक्षित ठरेल.
बक्षीस पत्र कसे तयार करावे?
जर तुम्हाला तुमची जमीन किंवा मालमत्ता कोणाला तरी विनामूल्य द्यायची असेल, तर त्यासाठी बक्षीस पत्र हा एक कायदेशीर मार्ग आहे. हे पत्र तयार करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे, जेणेकरून भविष्यात कोणतेही वाद निर्माण होणार नाहीत.
सर्वप्रथम, बक्षीस पत्र देणारा (दाता) स्वतःच्या नावावर असलेली मालमत्ता किंवा जमीनच बक्षीस म्हणून देऊ शकतो. जर जमीन वडिलोपार्जित असेल आणि ती अजून वाटणी झालेली नसेल, तर आधी तिला विभागणी करून स्वतःच्या नावावर करून घ्यावे लागते.
बक्षीस पत्रात काय असायला हवे?
बक्षीस पत्र तयार करताना त्यामध्ये खालील गोष्टी नमूद करणे अत्यंत आवश्यक आहे:
- दाता आणि स्वीकारणारा यांची पूर्ण माहिती (नाव, पत्ता, ओळखपत्र)
- जमिनीचा किंवा मालमत्तेचा संपूर्ण तपशील (गट नंबर, क्षेत्रफळ, सीमा वगैरे)
- दाता ही मालमत्ता कोणत्याही दबावाशिवाय आणि पूर्णपणे स्वेच्छेने बक्षीस देत आहे, याचा उल्लेख
- बक्षीस कोणत्या उद्देशाने दिले जात आहे, याचा उल्लेख
- स्वाक्षऱ्या: बक्षीस देणारा, स्वीकारणारा आणि दोन साक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या
बक्षीस पत्राची नोंदणी आणि स्टॅम्प ड्युटी
बक्षीस पत्र सरकारी नियमांनुसार स्टॅम्प पेपरवर लिहून नोंदणी करणे गरजेचे असते. यासाठी:
- संबंधित उपनिबंधक कार्यालयात (Sub-Registrar Office) नोंदणी करावी लागते.
- स्टॅम्प ड्युटी जमिनीच्या बाजारभावानुसार ठरते. ग्रामीण भागात ती कमी असते, तर शहरी भागात जास्त असते.
- नोंदणीसाठी दोन्ही पक्ष (दाता आणि स्वीकारणारा) प्रत्यक्ष उपस्थित राहावे लागते, तसेच दोन साक्षीदारांची आवश्यकता असते.
कागदपत्रांची आवश्यकता:
बक्षीस पत्र तयार करताना खालील कागदपत्रे लागतील:
- सातबारा उतारा (7/12 Extract)
- फेरफार उतारा (Mutation Entry)
- दाता आणि स्वीकारणाऱ्याचे आधारकार्ड व पॅनकार्ड
- साक्षीदारांचे ओळखपत्र
- बँक स्टेटमेंट किंवा विजेचे बिल (पत्त्याचा पुरावा म्हणून)
- प्रॉपर्टी टॅक्स भरल्याचा पुरावा (जर मालमत्ता नगरपालिकेच्या हद्दीत असेल तर)
महत्त्वाच्या अटी:
- एकदा बक्षीस पत्र नोंदणीकृत झाल्यानंतर त्या मालमत्तेवर दात्याचा हक्क राहात नाही.
- बक्षीस पत्र मागे घेता येत नाही किंवा त्यात बदल करता येत नाही.
- बक्षीस घेतलेल्या जमिनीवर इतर वारसांचा हक्क असेल, तर वाद होऊ शकतो, त्यामुळे सर्व गोष्टी स्पष्ट करणे गरजेचे आहे.
बक्षीस पत्र तयार करणे म्हणजे मालमत्तेचे कायदेशीर हस्तांतर करण्याचा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. त्यामुळे कोणत्याही त्रासात अडकू नये म्हणून अनुभवी वकीलाचा सल्ला घेऊनच बक्षीस पत्र तयार करणे योग्य राहील. जर सर्व प्रक्रिया योग्य प्रकारे केली, तर भविष्यात कोणत्याही अडचणी येणार नाहीत!
बक्षीस पत्र रद्द करता येते का?
बक्षीस पत्र म्हणजे एखाद्या व्यक्तीने त्याची मालमत्ता किंवा जमीन दुसऱ्या व्यक्तीला विनामूल्य देण्यासाठी केलेला कायदेशीर करार. एकदा बक्षीस पत्र नोंदणीकृत (Registered) झाल्यानंतर, दात्याचा त्या मालमत्तेवर कोणताही अधिकार राहात नाही. त्यामुळे साध्या मनपरिवर्तनाने किंवा इच्छेनुसार बक्षीस पत्र रद्द करता येत नाही.
तथापि, काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये बक्षीस पत्र न्यायालयाच्या आदेशाने रद्द करता येऊ शकते. त्यासाठी खालील कारणे असू शकतात:
- फसवणूक किंवा जबरदस्ती (Fraud or Coercion)
- जर दात्याने दबावाखाली, फसवणुकीच्या आधारे किंवा चुकीची माहिती देऊन बक्षीस पत्र तयार केले असेल, तर ते न्यायालयात आव्हान देऊन रद्द करता येते.
- दाता मानसिकदृष्ट्या अक्षम असल्यास (Mental Incapacity)
- जर बक्षीस पत्र लिहिताना दाता मानसिकदृष्ट्या अयोग्य होता किंवा त्याला निर्णय घेण्याची क्षमता नव्हती, तर ते बेकायदेशीर मानले जाऊ शकते.
- बक्षीस पत्राच्या अटींचे उल्लंघन झाल्यास
- काही बक्षीस पत्रांमध्ये विशेष अटी नमूद केलेल्या असतात (उदा. दात्याच्या मृत्यूनंतरच बक्षीस लागू होईल किंवा प्राप्तकर्त्याने दात्याची सेवा करावी). जर प्राप्तकर्त्याने या अटींचे उल्लंघन केले, तर बक्षीस पत्र रद्द करण्याची शक्यता असते.
- बक्षीस पत्र अपूर्ण किंवा नियमबाह्य असल्यास
- जर बक्षीस पत्र योग्य प्रकारे स्टॅम्प पेपरवर नोंदणीकृत केले नसेल किंवा कायदेशीर प्रक्रियांचे पालन न करता तयार केले असेल, तर ते अवैध ठरू शकते.
बक्षीस पत्र कसे रद्द करावे?
- न्यायालयात दावा (Suit for Cancellation of Gift Deed) दाखल करावा लागतो.
- पुरावे सादर करावे लागतात, जसे की फसवणुकीचे, जबरदस्तीचे किंवा नियमबाह्यता दर्शवणारे दस्तऐवज.
- न्यायालय निर्णय देईल आणि योग्य कारण असल्यास बक्षीस पत्र रद्द होऊ शकते.
- सामान्य परिस्थितीत बक्षीस पत्र एकदा दिल्यानंतर रद्द करता येत नाही.
- केवळ न्यायालयाच्या आदेशानेच ते रद्द करता येऊ शकते.
- बक्षीस पत्र तयार करताना वकीलाचा सल्ला घेणे योग्य ठरेल.
जर बक्षीस पत्र कायदेशीररित्या योग्य प्रक्रियेनुसार तयार झाले असेल आणि कोणतेही गैरप्रकार नसतील, तर ते सहजपणे रद्द करता येत नाही. मात्र, जर त्यामध्ये फसवणूक, दबाव किंवा नियमांचे उल्लंघन झाल्याचे सिद्ध झाले, तर न्यायालयाच्या आदेशाने बक्षीस पत्र रद्द करण्याची शक्यता असते.
वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र रद्द करायला किती खर्च येतो?
वडिलोपार्जित जमिनीचे पुरस्कार पत्र रद्द करण्याची खर्च किती येणार हे अनेक घटकांवर अवलंबून असते, त्यासाठी खालील उदाहरणे समजून घेऊ
- कायदेशीर प्रक्रिया : पुरस्कार पत्राला आव्हान देण्यासाठी, कायदेशीर प्रक्रियेचे पालन करावे लागते, ज्यामध्ये वकिलाची फी आणि वेगवेगळी कागदपत्रे आणि न्यायालयीन विविध खर्चाचा समावेश असू शकतो.
- वकिलाची फी : वकिलाची फी ही पुरस्कार पत्राची गुंतागुंत , प्रकरण किती जुने आहे आणि वकिलाच्या अनुभवावर अवलंबून त्याचा खर्च ठरतो.
- न्यायालयाचा खर्च : न्यायालयाचा खर्च, जसे की न्यायालयीन फी, दस्तऐवज फी आणि इतर खर्चाचा समावेश असू शकतो.
- कागदपत्रे आणि पुरावे : पुरस्कार पत्राला आव्हान देण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे आणि पुरावे गोळा करण्यासाठी देखील खर्च येईल त्याचा सुद्धा येथे समावेश करणे आवश्यक आहे.
- स्टॅम्प ड्युटी : बक्षीसपत्र रद्द करण्यासाठी काही प्रमाणात स्टॅम्प ड्युटी भरावी लागू शकते.
साधारणपणे, वडिलोपार्जित जमिनीचे पुरस्कार पत्र रद्द करण्याची किंमत खालीलप्रमाणे असू शकते
| न्यायालयाचा खर्च आणि स्टॅम्प ड्युटी | ₹50,000 ते ₹70,000 हजार रुपये |
| कागदपत्रे आणि पुरावे | ₹5,000 ते ₹20,000 हजार रुपये |
| वकिलाची फी | ₹50,000 हजार ते ₹5,00,000 लाख |
| एकूण खर्च | 1 लाख ते 6 लाख |
| अश्याच माहितीसाठी आमच्या what App Group जॉइन करा | शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप |
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने “वडिलोपार्जित जमिनीचे बक्षीस पत्र करता येते का?” व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे ही वाचा
