बायोगॅसचा स्वयंपाकासाठी वापर करून वाचवा गॅस सिलेंडरचे पैसे !

आजच्या जगात ऊर्जेची गरज झपाट्याने वाढत आहे. त्यामुळे पर्यावरणपूरक आणि पुनर्वापरयोग्य ऊर्जास्रोतांचा शोध घेणे अत्यावश्यक बनले आहे. बायोगॅस हा असा एक स्रोत आहे जो ऊर्जानिर्मितीबरोबरच जैविक कचऱ्याचे व्यवस्थापनही साधतो. स्वस्त, पर्यावरणस्नेही आणि सहज उपलब्ध असणारा बायोगॅस हा ऊर्जेच्या क्षेत्रातील एक आदर्श पर्याय आहे.

बायोगॅस म्हणजे काय?
बायोगॅस म्हणजे जैविक कचऱ्यापासून तयार होणारी नैसर्गिक गॅस. मुख्यतः मिथेन आणि कार्बन डायऑक्साइड यांचे मिश्रण असलेली ही गॅस ऊर्जानिर्मितीसाठी वापरली जाते. जनावरांचे शेण, अन्नाचा कचरा, सांडपाणी, पिकांचे अवशेष यासारख्या जैविक पदार्थांवर ऑक्सिजनशून्य परिस्थितीत सूक्ष्मजीवांचा प्रभाव पडतो आणि त्यामुळे बायोगॅस तयार होतो. या गॅसचा उपयोग स्वयंपाकासाठी, विजेसाठी आणि औद्योगिक प्रक्रियांमध्ये होतो.

बायोगॅसचे फायदे कोणते ?

बायोगॅस हे पर्यावरणपूरक आणि किफायतशीर ऊर्जास्रोत आहे, जो विविध प्रकारे उपयुक्त ठरतो. खाली बायोगॅसचे महत्त्वाचे फायदे दिले आहेत:

1. बायोगॅस उत्पादन प्रक्रियेमुळे कोणत्याही प्रकारचा प्रदूषणकारी धूर किंवा हानिकारक वायू तयार होत नाही. त्यामुळे पर्यावरणाला कोणतीही हानी पोहोचत नाही.

2. घरातील, शेतीतील किंवा औद्योगिक जैविक कचऱ्याचा पुनर्वापर करून ऊर्जा निर्माण करता येते. यामुळे कचऱ्याचे व्यवस्थापन सोपे होते.

3 आणि चांगला पर्याय आहे. ग्रामीण भागात याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.

4. बायोगॅस तयार झाल्यावर उरलेली स्लरी ही नैसर्गिक सेंद्रिय खत म्हणून शेतीसाठी अत्यंत फायदेशीर ठरते.

5. बायोगॅसचा वापर औद्योगिक गरजांसाठी उष्णता निर्माण करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, जसे की वाफ निर्माण करणे.

६ .बायोगॅसचा वापर केल्याने इंधनासाठी होणारा खर्च कमी होतो. ग्रामीण भागातील शेतकरी आणि कुटुंबे याचा मोठ्या प्रमाणावर लाभ घेतात.

७ .कोळसा, लाकूड किंवा डिझेलसारख्या इंधनांचा वापर कमी केल्यामुळे बायोगॅस पर्यावरण रक्षणासाठी उपयुक्त ठरतो.

८ .बायोगॅस उत्पादनादरम्यान मिथेन वायू वापरला जातो, जो न वापरल्यास वातावरणात सोडला जाऊन हरितगृह वायू उत्सर्जन वाढवतो.

९ .बायोगॅस प्लांट उभारणीमुळे ग्रामपातळीवर रोजगार निर्माण होतो. स्थानिक पातळीवर ऊर्जा उपलब्ध होत असल्याने खर्चही कमी होतो.

१ ० .बायोगॅसचा वापर शाश्वत विकासाच्या दृष्टीने उपयुक्त आहे. हा स्वच्छ ऊर्जास्रोत असल्याने ऊर्जा गरजा पूर्ण होतात आणि पर्यावरणही सुरक्षित राहते.

बायोगॅसचे फायदे अनेक आहेत आणि ते फक्त ऊर्जेपुरते मर्यादित नाहीत. हे एक संपूर्ण पर्यावरणपूरक व किफायतशीर उपाय आहे, जो ऊर्जा, शेती आणि कचऱ्याच्या पुनर्वापरासाठी एकत्रित समाधान देते.

बायोगॅस प्लांटची माहिती :

बायोगॅस प्लांट तयार करण्यासाठी साधारणतः एक मोठी टाकी (डायजेस्टर) लागते. या टाकीत जैविक कचरा टाकला जातो आणि त्यात पाणी मिसळले जाते. ऑक्सिजनशून्य परिस्थितीत बॅक्टेरियांचा प्रभाव कचऱ्यावर होतो आणि बायोगॅस तयार होतो. तयार झालेला गॅस टाकीच्या वरच्या भागात साचतो आणि नंतर पाईपच्या साहाय्याने वापरण्यासाठी दिला जातो.

बायोगॅसचे प्रमुख उपयोग घरगुती, शेती आणि औद्योगिक पातळीवर होतात. ग्रामीण भागात बायोगॅसचा वापर स्वयंपाकासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. औद्योगिक स्तरावर वीज निर्मितीसाठीही बायोगॅसचा उपयोग होतो. बायोगॅस हा ऊर्जा निर्मितीचा स्वच्छ, पर्यावरणपूरक आणि स्वस्त स्रोत आहे. भविष्यातील ऊर्जा संकटाला तोंड देण्यासाठी बायोगॅसचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केला जावा. यामुळे केवळ ऊर्जा निर्मितीच नव्हे तर स्वच्छता, आरोग्य आणि जैविक कचऱ्याचे व्यवस्थापन यांसारख्या समस्यांनाही पर्याय मिळतो. बायोगॅसच्या वापराला प्रोत्साहन देऊन आपण पर्यावरण संरक्षणासाठी एक मोठे पाऊल उचलू शकतो.

बायोगॅस प्लांटचे प्रकार :

1. फिक्स्ड डोम प्लांट:
   • यात डायजेस्टरवर एक स्थिर (फिक्स्ड) गुमटी असते.
   • लहान आणि मध्यम स्तरावर वापरण्यास सोयीस्कर.
2. फ्लोटिंग डोम प्लांट:
   • डायजेस्टरवर गॅस साठवण्यासाठी एक हलणारी गुमटी असते.
   • गॅस तयार होताच गुमटी वर उठते.
3. औद्योगिक बायोगॅस प्लांट:
   • मोठ्या प्रमाणावर कचऱ्यावर प्रक्रिया करून वीज निर्मिती व औद्योगिक वापरासाठी गॅस तयार होतो.
   • यासाठी मोठ्या टाक्या व अधिक प्रगत तंत्रज्ञान वापरले जाते.

बायोगॅससाठी लागणारे साहित्य कोणते ?

बायोगॅस तयार करण्यासाठी खालील साहित्य आणि साधनांची गरज असते:

1. जैविक कचरा: जनावरांचे शेण, शेतीतील अवशेष, अन्नाचा कचरा, फळांची साल, सांडपाणी.
2. पाणी: कचऱ्याला पातळ बनवण्यासाठी पाण्याचा वापर केला जातो.
3. डायजेस्टर (टाकी): कचऱ्याचा विघटन होण्यासाठी टाकीची आवश्यकता असते.
4. गॅस धारक: तयार झालेला बायोगॅस साठवण्यासाठी गॅस धारक वापरला जातो.
5. पाईपलाइन: बायोगॅस टाकीतून गॅस वापराच्या ठिकाणी पोहोचवण्यासाठी.
6. साफसफाईसाठी साहित्य: टाकी स्वच्छ ठेवण्यासाठी झाडू, पाणी व इतर उपकरणे.
7. गॅस मीटर (पर्यायाने): गॅसच्या उत्पादनाचे मोजमाप करण्यासाठी.

बायोगॅस प्लांट म्हणजे बायोगॅस निर्माण करण्यासाठी वापरली जाणारी एक संयोजना, जी जैविक कचऱ्याच्या विघटनावर आधारित कार्य करते. हे प्लांट पर्यावरणपूरक, स्वस्त आणि ऊर्जा निर्मितीचा शाश्वत स्रोत मानला जातो. बायोगॅस प्लांटची रचना, कार्यपद्धती आणि फायदे समजून घेतल्यास याचा उपयोग प्रभावीपणे केला जाऊ शकतो.

बायोगॅस प्लांटची रचना:

बायोगॅस प्लांटमध्ये मुख्यतः खालील घटक असतात:

1. इनलेट चेंबर (इनलेट पाईप):
   जैविक कचरा (जनावरांचे शेण, स्वयंपाकघरातील कचरा) आणि पाणी मिसळून तयार झालेली मिश्रण-गाळ टाकीमध्ये भरण्यासाठी इनलेट चेंबर वापरले जाते.
2. डायजेस्टर टाकी:
   • ही मुख्य टाकी असून जैविक कचऱ्याचे विघटन ऑक्सिजनशून्य परिस्थितीत (anaerobic) इथे होते.
   • डायजेस्टरमध्ये सूक्ष्मजीव जैविक कचऱ्यावर प्रक्रिया करतात, ज्यामुळे मिथेन (CH₄) आणि कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) निर्माण होतो.
3. गॅस धारक (गॅस टाकी):
   • तयार झालेला बायोगॅस साठवण्यासाठी गॅस धारक असतो.
   • काही प्लांट्समध्ये गॅस धारक डायजेस्टरच्या वरच्या भागावरच असतो.
4. आउटलेट चेंबर (स्लरी):
   • बायोगॅस तयार झाल्यानंतर उरलेला जैविक पदार्थ (स्लरी) टाकीच्या बाहेर काढण्यासाठी आउटलेट चेंबरचा उपयोग होतो.
   • ही स्लरी शेतकऱ्यांसाठी उत्कृष्ट सेंद्रिय खत म्हणून वापरली जाते.
5. पाईपलाइन:
   तयार झालेला बायोगॅस घरगुती किंवा औद्योगिक वापरासाठी पोहोचवण्यासाठी पाईप्सचा वापर होतो.

बायोगॅस प्लांटची कार्यपद्धती काय :

1. कचऱ्याचे संकलन:
   • जनावरांचे शेण, अन्नाचा कचरा, शेतीतील अवशेष व इतर जैविक पदार्थ गोळा केले जातात.
   • या पदार्थांना पाण्यासोबत मिसळून द्रव गाळ तयार केला जातो.
2. डायजेस्टरमध्ये प्रक्रिया:
   • जैविक गाळ डायजेस्टरमध्ये भरला जातो.
   • ऑक्सिजनशून्य परिस्थितीत सूक्ष्मजीव जैविक कचऱ्यावर प्रक्रिया करतात.
   • या प्रक्रियेत मिथेन गॅस तयार होतो, ज्याला बायोगॅस म्हणतात.
3. गॅसचा साठवणूक व उपयोग:
   • तयार झालेला गॅस गॅस धारकात साठवला जातो.
   • स्वयंपाकासाठी, वीज निर्मितीसाठी किंवा औद्योगिक प्रक्रियेसाठी या गॅसचा वापर होतो.
4. स्लरीचा वापर:
   • बायोगॅस तयार झाल्यानंतर उरलेली स्लरी खतासाठी बाहेर काढली जाते.
   • स्लरी ही मातीसाठी एक नैसर्गिक पोषणद्रव्य आहे.

बायोगॅस निर्मिती प्रक्रिया काय :

• बायोगॅस निर्मिती प्रक्रिया ही नैसर्गिकरीत्या जैविक पदार्थांवर सूक्ष्मजीवांच्या सहाय्याने होणाऱ्या विघटनावर आधारित आहे. या प्रक्रियेला अनाerobic डाइजेशन असे म्हणतात, कारण ही प्रक्रिया ऑक्सिजनशून्य वातावरणात (anaerobic environment) होते. बायोगॅस निर्मितीमध्ये मुख्यतः चार टप्प्यांचा समावेश असतो.

• हायड्रोलिसिस (Hydrolysis): जैविक कचऱ्यामध्ये असणारे मोठे साखर, प्रथिने, आणि चरबी यासारखे घटक सूक्ष्मजीवांच्या सहाय्याने लहान रेणूंमध्ये विघटित होतात. हे रेणू लहान साखर, अमिनो आम्ल आणि फॅटी ऍसिड्समध्ये बदलले जातात. उदाहरणार्थ, जनावरांचे शेण, भाजीपाला कचरा, फळांच्या साली यांचे प्राथमिक विघटन.

• ऍसिडोजेनिसिस (Acidogenesis): हायड्रोलिसिसनंतर तयार झालेले लहान रेणू जसे की साखर आणि अमिनो आम्ल, पुढे सूक्ष्मजीवांच्या क्रियेमुळे ऑर्गॅनिक ऍसिड्स (जैविक आम्ले) आणि अल्कोहोल्समध्ये बदलले जातात. यामुळे तयार होणारे प्रमुख पदार्थ व्होलाटाइल फॅटी ऍसिड्स, अमोनिया, हायड्रोजन, कार्बन डायऑक्साइड असतात.

• ऍसिटोजेनिसिस (Acetogenesis): ऍसिडोजेनिसिस टप्प्यात तयार झालेल्या ऑर्गॅनिक ऍसिड्सचे सूक्ष्मजीवांच्या सहाय्याने विघटन होते. यामध्ये प्रामुख्याने ऍसिटिक ऍसिड तयार होते, जे पुढील टप्प्यासाठी महत्त्वाचे आहे. याच टप्प्यात मिथेन निर्माण करणाऱ्या सूक्ष्मजीवांसाठी योग्य वातावरण तयार होते.

• मिथेनोजेनिसिस (Methanogenesis): हा अंतिम टप्पा आहे, ज्यामध्ये सूक्ष्मजीव ऍसिटिक ऍसिड, हायड्रोजन, आणि कार्बन डायऑक्साइडवर प्रक्रिया करून मिथेन (CH₄) तयार करतात. मिथेन हा बायोगॅसचा मुख्य घटक आहे, जो ऊर्जा स्त्रोत म्हणून वापरला जातो. बायोगॅसचे घटक मुख्यतः मिथेन (50-70%), कार्बन डायऑक्साइड (30-40%) आणि हायड्रोजन सल्फाइडसारखे अल्प प्रमाणातील घटक असतात.

• बायोगॅस निर्मिती प्रक्रियेत कचऱ्याचे संकलन, त्याचा गाळ तयार करणे, डायजेस्टरमध्ये भराव आणि सूक्ष्मजीव क्रिया यांचा समावेश होतो. जैविक गाळ डायजेस्टरमध्ये भरून ऑक्सिजनशून्य वातावरण तयार केल्यावर प्रक्रिया सुरू होते. गॅस तयार झाल्यावर गॅस धारकात साठवला जातो, तर स्लरीचा वापर सेंद्रिय खत म्हणून केला जातो.

• निर्मिती प्रक्रियेत कमी तापमान, अयोग्य कचरा किंवा सूक्ष्मजीवांची कार्यक्षमता कमी होणे यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात. यासाठी प्लांटचे तापमान योग्य ठेवणे, निव्वळ जैविक कचऱ्याचा वापर करणे आणि संतुलित कचरा-पाण्याचे प्रमाण राखणे आवश्यक आहे.

• बायोगॅस निर्मिती प्रक्रिया ही स्वच्छ, पर्यावरणपूरक आणि किफायतशीर ऊर्जेचा स्रोत निर्माण करणारी पद्धत आहे. योग्य पद्धतीने ही प्रक्रिया राबविल्यास ऊर्जेची गरज भागवता येते तसेच सेंद्रिय खताचा लाभही मिळतो. बायोगॅस निर्मितीमुळे कचऱ्याचे व्यवस्थापन आणि ऊर्जेचा पुनर्वापर सहज शक्य होतो.

या लेखामधून Mahitia1.in टीमच्या माध्यमातून बायोगॅसचा स्वयंपाकासाठी वापर करून वाचावा गॅस सिलेंडरचे पैसे ! व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या  व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( लिंक वर क्लिक करून ) जॉइन करू शकता.  ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो

हे हि वाचा !

• मोफत गॅस योजना , या योजनेमधून मोफत मिळत आहे गॅस mofat gas yojna maharashtra
• पॅन कार्ड काढण्यासाठी लागतात हि कागदपत्रे!
• जात प्रमाणपत्र ऑनलाइन कसे काढावे ? जाणून घ्या कोणते कागदपत्रे आहेत आवश्यक !