फॅटी लिव्हरसाठी आवश्यक आहार आणि घरगुती उपाय! Essential Diet and Home Remedies for Fatty Liver!

फॅटी लिव्हर हा एक असा आजार आहे, ज्यामध्ये यकृतामध्ये अतिरिक्त चरबी साचते. साधारणतः थोडीफार चरबी यकृतामध्ये असणे सामान्य आहे, परंतु जेव्हा ही चरबी यकृताच्या वजनाच्या ५ ते १० टक्क्यांहून अधिक वाढते, तेव्हा त्याला फॅटी लिव्हर डिसीज म्हणतात. साधारणतः दोन प्रकारचे फॅटी लिव्हर आढळतात – अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर आणि नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर.

अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर हा जास्त प्रमाणात मद्यपान केल्याने होतो, तर नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर मुख्यतः जास्त चरबीयुक्त आहार, स्थूलता, मधुमेह, आणि शारीरिक निष्क्रियता यामुळे उद्भवतो.

फॅटी लिव्हर डिसीजसाठी सुरुवातीच्या टप्प्यात कोणत्याही लक्षणांची जाणीव होत नाही. मात्र, हा आजार वाढत गेल्यास थकवा, पोटात वेदना, वजन घटणे यासारखी लक्षणे दिसू शकतात. हा आजार नियंत्रणात ठेवण्यासाठी योग्य आहार, नियमित व्यायाम, आणि जीवनशैलीत बदल करण्याची गरज आहे.

फॅटी लिव्हर आजाराचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत:

1. अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (AFLD)
2. नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (NAFLD)

1. अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (Alcoholic Fatty Liver Disease – AFLD)

अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज हा आजार मुख्यतः मद्यपानामुळे होतो. यकृत हा शरीरातील प्रमुख अवयव असून, शरीरात जमा होणारे विषारी घटक गाळण्याचे कार्य करते. अतिप्रमाणात मद्यपान केल्यास यकृतावर अतिरिक्त ताण येतो, त्यामुळे लिव्हरमध्ये चरबी साचून त्याचे कार्य बिघडते. अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीजची तीव्रता मद्यपानाच्या प्रमाणावर अवलंबून असते. कमी मद्यपान सोडल्यास आणि योग्य आहार घेतल्यास यकृताचे कार्य सुधारता येते, परंतु जर मद्यपान सुरूच ठेवले तर पुढे हे अल्कोहोलिक हेपेटायटीस आणि लिव्हर सिरॉसिस या गंभीर अवस्थेत जाऊ शकते.

2. नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज (Non-Alcoholic Fatty Liver Disease – NAFLD)

नॉन-अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज म्हणजे यकृतामध्ये चरबी साचणे, पण त्याचे कारण मद्यपान नसणे. हा प्रकार सामान्यतः लठ्ठपणा, मधुमेह, उच्च कोलेस्टेरॉल, किंवा उच्च रक्तदाब असलेल्या लोकांमध्ये आढळतो. यात दोन टप्पे आहेत:

1. 1. साधा फॅटी लिव्हर (Simple Fatty Liver):  यात फक्त चरबी साचलेली असते आणि यकृतामध्ये कोणत्याही प्रकारचा सूज किंवा इन्फ्लेमेशन नसतो. हा प्रकार कमी गंभीर असतो आणि योग्य आहार, व्यायाम, आणि जीवनशैलीत बदल केल्यास नियंत्रित करता येतो.
2. 1. नॉन-अल्कोहोलिक स्टीटोहेपेटायटीस (Non-Alcoholic Steatohepatitis – NASH): याला अधिक गंभीर अवस्था म्हणता येईल, कारण यात फक्त चरबी नसून सूजही असते. यकृतातील सूजेमुळे यकृताच्या पेशींना हानी पोहोचते, ज्यामुळे लिव्हर सिरॉसिस किंवा लिव्हर कॅन्सर सारखे गंभीर आजार होऊ शकतात. ही अवस्था लक्षात न घेतल्यास ती अधिक प्रगती करू शकते आणि उपचारांमध्ये वेळ लागू शकतो.

इतर फॅटी लिव्हरशी संबंधित अवस्थाः

1. गर्भधारणेतून निर्माण होणारा फॅटी लिव्हर (Acute Fatty Liver of Pregnancy): हा एक दुर्मिळ पण गंभीर प्रकार आहे, ज्यामध्ये गर्भावस्थेदरम्यान अचानक लिव्हरमध्ये चरबी साचते. यात महिला आणि बाळ दोघांच्या आरोग्याला धोका असतो. अशी अवस्था ओळखून त्वरित उपचार घेतल्यास परिस्थिती सुधारू शकते.
2. दवाइंच्या वापराने होणारा फॅटी लिव्हर: काही दवाइंच्या साइड इफेक्टमुळे फॅटी लिव्हरची समस्या निर्माण होऊ शकते. यामध्ये अँटीबायोटिक्स, स्टेरॉइड्स, आणि काही अँटीव्हायरल औषधांचा समावेश होतो.

फॅटी लिव्हरची लक्षणे (Symptoms of Fatty Liver Disease):

फॅटी लिव्हर आजार हा सुरुवातीच्या टप्प्यात लक्षात येत नाही, परंतु आजार बळावल्यास पुढील लक्षणे दिसू शकतात:

1.  यकृताच्या कार्यात अडथळा आल्याने ऊर्जा कमी होते, ज्यामुळे सतत थकवा (Fatigue)जाणवतो.
2.  पोटाच्या वरच्या बाजूला सौम्य अस्वस्थता किंवा वेदना (Abdominal Pain) होते, मुख्यत्वेकरून उजव्या बाजूला.
3.  शरीरात यकृताच्या कमकुवततेमुळे पचन प्रक्रिया बिघडते, ज्यामुळे भूक कमी होणे (Loss of Appetite) होते आणि वजन घटते.
4.  फॅटी लिव्हरमुळे लिव्हरचे कार्य प्रभावित होते, आणि शरीरात पित्त वाढल्यास त्वचा आणि डोळ्यांचा पिवळसर रंग (Jaundice) होतो.
5.  यकृताच्या खराब कार्यामुळे शरीरात पाणी साचून शरीरावर सूज (Swelling) येऊ शकते, विशेषतः पाय आणि पोटात.

फॅटी लिव्हर निदान करण्यासाठी काय करावे?

फॅटी लिव्हरचा निदान करण्यासाठी अनेक चाचण्या आणि प्रक्रिया केल्या जातात, ज्यामुळे यकृतातील चरबीचे प्रमाण, त्याची स्थिती, आणि सूज आहे का, हे तपासता येते. हे निदान करण्यासाठी डॉक्टर खालील चाचण्या आणि तपासण्या करतात:

1. वैद्यकीय इतिहास आणि शारीरिक तपासणी

• डॉक्टर रुग्णाचा वैद्यकीय इतिहास घेतात, जसे की मद्यपान, आहार, औषधोपचार, आणि परिवारात लिव्हरच्या आजाराचा इतिहास.
• डॉक्टर यकृताच्या स्थितीचा अंदाज घेण्यासाठी पोटावर दाब देऊन तपासणी करतात. काही वेळेस यकृताची सूज हाताने जाणवू शकते.

2. रक्त चाचणी (Blood Test)

• लिव्हर फंक्शन टेस्ट्स (Liver Function Tests – LFTs): यामध्ये एएसटी (AST), एएलटी (ALT) एन्झाइमचे प्रमाण तपासले जाते. हे एन्झाइम्स जास्त असणे म्हणजे यकृतावर ताण आहे, असे संकेत देतो.
• लिपिड प्रोफाइल: कोलेस्टेरॉल आणि ट्रायग्लिसराइड्सचे प्रमाण तपासण्यासाठी ही चाचणी केली जाते, कारण उच्च कोलेस्टेरॉल फॅटी लिव्हरशी संबंधित असतो.
• फास्टिंग ब्लड शुगर आणि HbA1c: मधुमेह किंवा उच्च रक्तशर्करेचा इतिहास फॅटी लिव्हरशी संबंधित असू शकतो.

3. इमेजिंग टेस्ट्स (Imaging Tests)

• अल्ट्रासाऊंड (Ultrasound): अल्ट्रासाऊंड एक सामान्य आणि सोपी चाचणी आहे ज्यामध्ये यकृतातील चरबीचे प्रमाण पाहता येते.
• सीटी स्कॅन (CT Scan) आणि एमआरआय (MRI): अधिक तपशीलवार इमेजिंगसाठी CT आणि MRI स्कॅन केले जातात. या चाचण्यांमुळे यकृताची सूज आणि चरबी किती प्रमाणात आहे, हे नीट समजते.
• फायब्रोस्कॅन (FibroScan): हा एक प्रकारचा अल्ट्रासाऊंड आहे, जो यकृताच्या कडकपणाचे प्रमाण आणि चरबीचे प्रमाण मोजतो. फायब्रोस्कॅन यकृतातील फायब्रोसिस किंवा सूज आहे का, हे तपासण्यासाठी उपयोगी आहे.

4. यकृताची बायोप्सी (Liver Biopsy)

• जर इमेजिंग चाचण्यांतून स्पष्ट निदान न मिळाले, तर डॉक्टर यकृताची बायोप्सी करण्याचा सल्ला देऊ शकतात. बायोप्सीमध्ये लिव्हरच्या पेशींचा नमुना घेतला जातो आणि सूक्ष्मदर्शकाखाली तपासला जातो. ही प्रक्रिया थोडी जटिल असली तरी फॅटी लिव्हर आजाराची तीव्रता, सूज, किंवा कोणतीही हानी झाली आहे का, हे तपासण्यासाठी सर्वात अचूक पद्धत आहे.
• काही वेळा डॉक्टर थायरॉइड, किडनी फंक्शन टेस्ट्स, आणि विटॅमिन डी तपासण्यासाठी अतिरिक्त चाचण्या सुद्धा करू शकतात, कारण ह्या सर्व गोष्टी फॅटी लिव्हरवर परिणाम करू शकतात.

फॅटी लिव्हरसाठी योग्य आहार (Recommended Foods for Fatty Liver):

1. ताजे फळे आणि भाज्या (Fresh Fruits and Vegetables): फळे आणि भाज्यांमध्ये अँटीऑक्सिडंट्स आणि फायबर असतात, जे लिव्हरच्या स्वच्छतेसाठी उपयुक्त ठरतात.
   • सफरचंद, संत्रे, बेरीज, पालक, ब्रोकली इत्यादींचा समावेश करावा.
2. पूर्ण धान्य (Whole Grains): बाजरी, ओट्स, गहू यासारख्या धान्यांमध्ये फायबर असते, ज्यामुळे पचन सुधारते.
   • बाजरी, ज्वारी, गहू, ओट्स यांचा आहारात समावेश करा.
3. प्रथिनयुक्त आहार (Lean Proteins): प्रथिनयुक्त पदार्थ यकृताचे कार्य सुधारण्यास मदत करतात.
   • अंडी, कमी चरबीयुक्त मासे (साल्मन, ट्यूना), पनीर, टोफू यांचा समावेश करा.
4. नट्स आणि बिया (Nuts and Seeds): अक्रोड, बदाम, अलसीच्या बिया यांमध्ये हेल्दी फॅट्स असतात, ज्यामुळे यकृत मजबूत होते.
   • अक्रोड, बदाम, आणि अलसीचे बी यांचा आहारात वापर करा.
5. ग्रीन टी (Green Tea): ग्रीन टीमध्ये अँटीऑक्सिडंट्स असतात, जे यकृतातील चरबी कमी करण्यास मदत करतात.
6. ऑलिव्ह ऑईल (Olive Oil): ऑलिव्ह ऑईलमध्ये हेल्दी फॅट्स असतात, जे यकृतावर ताण न आणता त्याचे कार्य सुधारतात.
7. पाणी (Water): नियमित पाणी पिण्यामुळे शरीरातील विषारी घटक बाहेर पडतात आणि यकृताच्या कार्यात सुधारणा होते.

हे पदार्थ टाळावे (Foods to Avoid for Fatty Liver)

1. मद्यपान (Alcohol): मद्यपानामुळे लिव्हरवर ताण येतो, त्यामुळे फॅटी लिव्हर असलेल्या व्यक्तींनी पूर्णपणे मद्यपान टाळावे.
2. प्रोसेस्ड फूड्स आणि तळलेले पदार्थ (Processed Foods and Fried Foods): यांमध्ये ट्रान्स फॅट्स असतात, जे यकृताच्या कार्यात अडथळा आणतात.
   • जंक फूड, तळलेले पदार्थ यांचा वापर कमी करावा.
3. अतिप्रमाणात साखर (Excess Sugar): साखरयुक्त पदार्थ यकृतात चरबी साचवू शकतात.
   • सॉफ्ट ड्रिंक्स, मिठाई, केक्स यांचा वापर कमी करा.
4. रिफाइंड कार्बोहायड्रेट्स (Refined Carbohydrates): पांढरे पीठ आणि रिफाइंड कार्ब्स पचायला अवघड असतात, त्यामुळे त्यांचा वापर कमी करावा.
   • पांढरे तांदूळ, मैदा, साखर यांचा आहारात वापर टाळावा

फॅटी लिव्हर साठी घरगुती उपाय

फॅटी लिव्हर म्हणजे यकृतामध्ये जास्त चरबी साठणे, ज्यामुळे यकृताचे कार्य व्यवस्थित होत नाही. चुकीचा आहार, जीवनशैलीतील बदल, व्यायामाचा अभाव, आणि काही वेळा दारूच्या सेवनामुळे फॅटी लिव्हरची समस्या उद्भवते. यावर काही सोपे घरगुती उपाय करून आपण यकृताचे आरोग्य सुधारू शकतो.

1. लिंबू पाणी- लिंबूमध्ये व्हिटॅमिन सी आणि अँटीऑक्सिडंट्स भरपूर असतात, जे यकृताच्या विषारी घटकांना बाहेर काढण्यास मदत करतात. रोज सकाळी एक ग्लास कोमट पाण्यात अर्धा लिंबू पिळून प्या. हे आपल्या यकृताला फ्रेश ठेवण्यास मदत करेल.

2. हळदीचे दूध- हळदीमध्ये करक्यूमिन नावाचा घटक असतो, जो यकृताच्या आरोग्यासाठी खूपच उपयुक्त आहे. रात्री झोपण्याआधी कोमट दुधात अर्धा चमचा हळद मिसळून प्या. हे आपल्या यकृतातील सूज कमी करेल आणि चरबी कमी करण्यास मदत करेल.

3. ग्रीन टी- ग्रीन टीमधील अँटीऑक्सिडंट्स फॅटी लिव्हर कमी करण्यासाठी अतिशय प्रभावी आहेत. दिवसातून दोनदा ग्रीन टी घेतल्याने यकृताची कार्यक्षमता वाढते आणि चरबीचे प्रमाण कमी होते.

4. लसूण- लसणात असणारे सल्फर यकृतातील विषारी घटक काढून टाकण्यासाठी मदत करते. सकाळी रिकाम्या पोटी दोन ते तीन लसणाच्या पाकळ्या खा. हे यकृतासाठी नैसर्गिक औषधासारखे काम करते.

5. आवळा- आवळ्यात व्हिटॅमिन सी भरपूर असल्यामुळे ते यकृतासाठी लाभदायक आहे. रोज आवळ्याचा रस पिणे किंवा आवळा खाणे हे फॅटी लिव्हर नियंत्रित ठेवण्यास मदत करेल.

6. फायबरयुक्त आहार- फळे, भाज्या, धान्ये यांसारख्या फायबरयुक्त पदार्थांचा आहारात समावेश करा. फायबर यकृतातील चरबीचे प्रमाण कमी करण्यास मदत करतो आणि पचनक्रियाही सुधारतो.

7. जास्त पाणी प्या- दिवसातून 8-10 ग्लास पाणी पिणे आवश्यक आहे. यामुळे शरीरातील विषारी घटक बाहेर निघून जातात आणि यकृत स्वस्थ राहते.

8. व्यायाम करा- दररोज चालणे, योगासने करणे किंवा घरगुती स्ट्रेचिंग व्यायाम केल्याने फॅटी लिव्हर नियंत्रणात राहतो. फक्त 30 मिनिटांचा व्यायाम यकृताच्या कार्यक्षमतेसाठी खूप फायदेशीर ठरतो.

9. दारू टाळा- दारू हे फॅटी लिव्हरचे मुख्य कारण ठरू शकते. त्यामुळे यकृताच्या आरोग्यासाठी दारूचे सेवन पूर्णपणे बंद करा.

हे हि वाचा !

• थायरॉईडची कोणते लक्षणे महिलांमध्ये दिसून येतात?

• आवळा खाण्याचे 8 अतभूत फायदे या आजारापासून नेहमीच राहाल दूर

• Bone Spurs in Feet म्हणजे काय, यावर घरगुती उपाय कोणते ?