शरीरातील मास (Mass) आणि चरबी (Fat) हे दोन वेगवेगळे घटक आहेत, जे एकमेकांशी संबंधित असले तरी त्यांचे कार्य आणि शरीरावर होणारा परिणाम वेगळा असतो. मास (Mass) म्हणजे शरीरातील एकूण वजन. यात चरबी, स्नायू, हाडे, पाणी आणि शरीरातील इतर सर्व घटकांचा समावेश असतो. स्नायूंचे वजन शरीराच्या स्नायूंचा भाग जो वजन निर्माण करतो तो मासाचा एक घटक आहे. मास हे शरीराची एकूण संरचना आणि ताकद निश्चित करते. स्नायू जास्त असतील तर शरीर मजबूत आणि ताकदवान असते. स्नायूंचा जास्त प्रमाणात विकास केल्याने आरोग्य चांगले राहते, ऊर्जा पातळी वाढते, आणि वजन नियंत्रण सोपे होते.
चरबी म्हणजे शरीरातील साठवलेली अतिरिक्त ऊर्जा, जी स्नायू, हाडे, आणि इतर ऊतकांवर जमा होते. शरीरात आवश्यक असलेली चरबी ऊर्जेचा स्रोत म्हणून वापरली जाते, पण जास्त प्रमाणात असलेल्या चरबीमुळे वजन वाढू शकते. चरबी शरीराला ऊर्जेचा साठा पुरवते, शरीराचे तापमान नियंत्रित करते, आणि अंगवळणी पडलेल्या अवयवांचे संरक्षण करते. योग्य प्रमाणात चरबी आरोग्यासाठी आवश्यक असते, परंतु जास्त चरबीमुळे लठ्ठपणा, हृदयरोग, मधुमेह, आणि इतर आजारांचा धोका वाढतो. स्नायूंचा विकास करून शरीराच्या एकूण मासात चरबीचे प्रमाण कमी ठेवणे आरोग्यासाठी चांगले असते. यामुळे शरीर अधिक फिट आणि ताकदवान राहते, तर जास्त चरबीमुळे आरोग्याचे अनेक धोके निर्माण होतात.
बॉडी मास इंडेक्स (BMI) म्हणजे काय?
बॉडी मास इंडेक्स (BMI) हा एक साधा मापदंड आहे जो व्यक्तीच्या उंचीच्या तुलनेत त्याचे वजन योग्य आहे की नाही, हे समजण्यास मदत करतो. तो व्यक्तीच्या वजन आणि उंची यांच्या गुणोत्तरावर आधारित असतो. BMI मुळे व्यक्तीला कमी वजन, जास्त वजन किंवा लठ्ठपणा याबद्दल माहिती मिळते.
BMI कसे मोजावे: BMI मोजण्यासाठी खालील सूत्र वापरले जाते:
आदर्श BMI चार्ट कसा मोजावा (Ideal BMI Chart):
BMI चार्ट वापरून व्यक्तीला त्याचे आदर्श वजन आणि आरोग्य स्थिती समजते. खाली BMI श्रेण्या दिल्या आहेत, ज्याद्वारे तुमच्या BMI नुसार वजनाचे वर्गीकरण करता येते.
- 18.5 पेक्षा कमी: कमी वजन (Underweight)
- 18.5 ते 24.9: सामान्य वजन (Normal weight)
- 25 ते 29.9: जास्त वजन (Overweight)
- 30 पेक्षा जास्त: लठ्ठ (Obese)
पुरुष आणि स्त्रियांसाठी आदर्श BMI (Male and Female Ideal BMI):
पुरुष आणि स्त्रियांसाठी आदर्श BMI सारखा असतो, परंतु शरीराच्या रचनेमुळे काही फरक असू शकतो. साधारणतः:
- पुरुषांसाठी आदर्श BMI: 18.5 ते 24.9
- स्त्रियांसाठी आदर्श BMI: 18.5 ते 24.9
यामध्ये शरीराची चरबी, स्नायूंची रचना, आणि शरीराचा प्रकार (body type) या गोष्टींचा विचार करणे आवश्यक असते. BMI हा एक सामान्य मापदंड असला तरी व्यक्तीच्या शरीराची रचना वेगवेगळी असल्यामुळे काही फरक असू शकतो. BMI मुळे व्यक्तीचे वजन आणि उंची याचे गुणोत्तर मोजले जाते, ज्यामुळे लठ्ठपणा, कमी वजन किंवा सामान्य वजन याचे वर्गीकरण करता येते.
शरीर चरबी निर्देशांक काय आहे? (What is Body Fat Index?)
शरीर चरबी निर्देशांक (Body Fat Index) हा एक मोजमाप आहे जो शरीरातील चरबीचे एकूण प्रमाण कळवतो. तो आपल्या एकूण वजनातील चरबीच्या टक्केवारीचा अंदाज लावतो, ज्यामुळे व्यक्तीच्या शरीरात चरबीचे प्रमाण किती आहे हे समजते. हे मोजमाप विविध घटकांवर अवलंबून असते, जसे की वय, लिंग, शरीराची उंची आणि वजन.
शरीर चरबी निर्देशांक कसे मोजतात:
- शरीरातील चरबी मोजण्यासाठी विविध पद्धती वापरल्या जातात, जसे की बायोइलेक्ट्रिकल इम्पीडन्स, त्वचेची फोल्ड मोजणी, किंवा डीएक्सए स्कॅन.
शरीर चरबीचे आरोग्यावर परिणाम:
- कमी किंवा जास्त चरबी हे आरोग्यासाठी हानिकारक असू शकते. योग्य प्रमाणात चरबी आरोग्यासाठी आवश्यक आहे, परंतु जास्त चरबीमुळे लठ्ठपणा, हृदयरोग, मधुमेह यासारखे आजार होण्याची शक्यता वाढते.
शरीर चरबी निर्देशांक कसे मोजतात:
शरीरातील चरबीचे प्रमाण मोजण्यासाठी विविध तांत्रिक आणि साधी पद्धती वापरल्या जातात. या पद्धतींचा उद्देश शरीरातील चरबीचे प्रमाण कळवणे आहे, ज्यामुळे व्यक्तीच्या आरोग्याची स्थिती समजते. खालील काही प्रमुख पद्धती आहेत:
- बायोइलेक्ट्रिकल इम्पीडन्स (Bioelectrical Impedance Analysis – BIA): ही एक लोकप्रिय पद्धत आहे, ज्यात शरीरातून हलकी विद्युत प्रवाह धाडला जातो. हा प्रवाह चरबी, स्नायू, हाडे आणि पाणी यांच्यातून वेगवेगळ्या वेगाने जातो. शरीरातील चरबी विद्युतीय प्रवाहाचा प्रतिकार (इम्पीडन्स) वाढवते, त्यामुळे त्या आधारावर शरीरातील चरबीचे प्रमाण मोजले जाते. हे मोजमाप साधारणतः वेगवेगळ्या उपकरणांनी किंवा वजन काट्यांद्वारे केले जाते.
- त्वचेची फोल्ड मोजणी (Skinfold Measurements): ही एक सोपी आणि पारंपरिक पद्धत आहे, ज्यात शरीराच्या विविध भागांवर त्वचेच्या फोल्ड्सची मोजणी केली जाते. यासाठी एक विशेष कॅलिपर (Skinfold Caliper) वापरले जाते. त्वचेखालील चरबीच्या जाडीनुसार शरीरातील एकूण चरबीचे प्रमाण काढले जाते. ही पद्धत सोपी असली तरी ती योग्य प्रकारे करणारे प्रशिक्षित व्यक्ती असणे आवश्यक आहे.
- डीएक्सए स्कॅन (Dual-Energy X-ray Absorptiometry – DEXA): डीएक्सए स्कॅन ही एक अत्यंत अचूक पद्धत आहे, जी शरीरातील चरबी, स्नायू आणि हाडांची घनता मोजण्यासाठी वापरली जाते. यामध्ये एक्स-रेच्या दोन वेगवेगळ्या तीव्रतेचे किरण शरीरावर धाडले जातात, ज्यामुळे चरबी आणि इतर ऊतकांच्या घनतेतील फरक कळतो. ही पद्धत अत्यंत अचूक असल्याने संशोधन आणि वैद्यकीय तज्ञांमध्ये याचा वापर जास्त केला जातो.
- हायड्रोस्टॅटिक वेटिंग (Hydrostatic Weighing): या पद्धतीत व्यक्तीला पाण्यात पूर्णपणे बुडवले जाते आणि पाण्याखालील वजन मोजले जाते. पाण्याखाली असताना शरीराच्या घनतेचा आधार घेऊन चरबीचे प्रमाण मोजले जाते, कारण चरबी पाण्यात कमी घनता असते आणि पाण्याखाली हलके असते. ही पद्धत अत्यंत अचूक असली तरी ती करण्यासाठी विशेष यंत्रणा आवश्यक असते.
- बॉडी प्लेथिस्मोग्राफी (Bod Pod): यामध्ये व्यक्तीला एका बंद चेंबरमध्ये बसवले जाते आणि शरीराच्या आकारानुसार हवेतील घनता आणि दाब यांचा वापर करून शरीराच्या चरबीचे प्रमाण काढले जाते. ही पद्धत वेगळी आणि आधुनिक आहे, जी मोठ्या प्रमाणावर संशोधनासाठी वापरली जाते.
शरीरातील चरबीचे आरोग्यावर परिणाम:
शरीरातील चरबीचे प्रमाण आरोग्यावर थेट परिणाम करते. योग्य प्रमाणात चरबी आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण असते, खाली शरीरातील चरबीचे कमी व जास्त प्रमाणाचे काही परिणाम दिले आहेत:
- चरबीचा पुरेसा साठा नसल्यास शरीराला पुरेशी ऊर्जा मिळत नाही, ज्यामुळे थकवा आणि कमजोरी येऊ शकते.
- शरीरातील चरबी कमी असल्यास हार्मोनचे संतुलन बिघडते, विशेषतः महिलांमध्ये मासिक पाळीच्या समस्या येऊ शकतात.
- चरबी कमी असल्यास हाडे कमजोर होऊन ऑस्टिओपोरोसिस (हाडांची ठिसूळता) होण्याची शक्यता वाढते.
- कमी चरबीमुळे शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होते, ज्यामुळे संसर्ग होण्याची शक्यता जास्त असते.
- शरीरात जास्त प्रमाणात चरबी साठल्यास लठ्ठपणा होतो, ज्यामुळे आरोग्याच्या अनेक समस्या निर्माण होतात.
- जास्त चरबीमुळे हृदयावर ताण येतो, ज्यामुळे उच्च रक्तदाब, हृदयविकार, आणि अर्टरीजचा ब्लॉकेज (Arteriosclerosis) होण्याची शक्यता वाढते.
- जास्त चरबीमुळे शरीरातील इन्सुलिन संवेदनशीलता कमी होते, ज्यामुळे टाइप 2 मधुमेहाचा धोका वाढतो.
- चरबी जास्त असल्यास श्वसनाच्या समस्या, विशेषतः स्लीप एपनिया सारख्या विकार होऊ शकतात.
- जास्त वजनामुळे सांध्यांवर ताण पडतो, विशेषतः गुडघे आणि कंबर, ज्यामुळे सांधेदुखी आणि ऑस्टिओआर्थरायटिस सारखे विकार होऊ शकतात.
- जास्त चरबीमुळे काही प्रकारच्या कर्करोगाचा धोका वाढतो, जसे की स्तन, पचनसंस्था, आणि यकृताचा कर्करोग.
- जास्त किंवा कमी चरबीमुळे व्यक्तीचे आत्मसन्मान कमी होऊ शकते. त्यातून नैराश्य आणि चिंता वाढण्याची शक्यता असते.
- जास्त वजन किंवा शरीराच्या चरबीमुळे समाजात नकारात्मक प्रतिक्रिया मिळाल्यास मानसिक तणाव वाढू शकतो.
- प्रोटीन, कार्बोहायड्रेट, आणि आवश्यक फॅटी ऍसिड्स असलेला आहार घेतल्याने चरबीचे प्रमाण योग्य ठेवता येते.
- नियमित व्यायाम, विशेषतः कार्डिओ आणि वजन प्रशिक्षण, हे शरीरातील चरबी कमी करण्यात आणि स्नायूंचे प्रमाण वाढवण्यात मदत करतात.
- पुरेसा झोप आणि मानसिक ताण कमी ठेवण्याने शरीरातील चरबीचे प्रमाण नियंत्रित ठेवण्यास मदत होते.
या लेखमधून Mahitia1.in टीमच्या लेखनातून बॉडी फॅट इंडेक्स आणि बॉडी मास इंडेक्स कसा मोजावा व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group – शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – ( क्लिक करून ) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
Bone Spurs in Feet म्हणजे काय, यावर घरगुती उपाय कोणते ?
