गरीब कल्याण अन्न योजना ही भारत सरकारने देशातील गरीब आणि गरजू कुटुंबांना मोफत धान्य पुरवण्यासाठी सुरू केलेली एक महत्त्वाची योजना आहे. कोविड-१९ महामारीच्या काळात लाखो लोकांचे रोजगार गेले, अनेक कुटुंबे उपासमारीच्या संकटात सापडली. या पार्श्वभूमीवर प्रधानमंत्री गरीब कल्याण अन्न योजना सुरू करण्यात आली. या योजनेचा मुख्य उद्देश म्हणजे कोणत्याही गरीब कुटुंबाला उपाशी राहावे लागू नये याची हमी देणे.
गरीब कल्याण अन्न योजना काय आहे?
गरीब कल्याण अन्न योजना अंतर्गत देशातील पात्र कुटुंबांना मोफत धान्य उपलब्ध करून दिले जाते. राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा कायद्यांतर्गत (NFSA) येणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीस दरमहा ५ किलो तांदूळ किंवा गहू पूर्णपणे मोफत दिला जातो. याशिवाय अंत्योदय अन्न योजना (AAY) कार्डधारकांना त्यांच्या कुटुंबाच्या आकारानुसार अतिरिक्त धान्य देखील मिळते. या योजनेमुळे थेट शेकडो कोटी लोकांना अन्नधान्याची हमी मिळाली आहे.
गरीब कल्याण अन्न योजनेची पार्श्वभूमी:
- कोविड-19 काळात सुरुवात (मार्च 2020):
देशभर लॉकडाऊन झाल्याने लाखो गरीब व स्थलांतरित कामगारांवर उपासमारीची वेळ आली. रोजगार गेला, पगार थांबले, आणि अन्नधान्य मिळवणे कठीण झाले. - योजना सुरू करण्याचे मुख्य कारण:
सर्वात गरीब वर्गातील लोकांना मोफत धान्य उपलब्ध करून देणे, जेणेकरून त्यांना जगण्यासाठी अन्नाची कमतरता भासू नये. - अमलात आणणारा विभाग:
भारत सरकारच्या अन्न व सार्वजनिक वितरण विभागाद्वारे योजना सुरू करण्यात आली. - योजनेचा मुख्य हेतू:
गरोदर महिला, बालके, वृद्ध, बेरोजगार आणि गरीब कुटुंब यांना दरमहा ठराविक प्रमाणात मोफत गहू/तांदूळ उपलब्ध करून देणे. - सुरुवातीला कालावधी:
सुरुवातीला ही योजना फक्त 3 महिने (एप्रिल-जून 2020) एवढ्यासाठी होती, परंतु गरज पाहता वारंवार वाढवण्यात आली. - सध्या:
गरीब कल्याण अन्न योजना 2023-2024 पर्यंत वाढवण्यात आली असून, पात्र कुटुंबांना अजूनही मोफत धान्य मिळत आहे.
गरीब कल्याण अन्न योजनेचे उद्दिष्ट (Objectives):
या योजनेचा प्रमुख उद्देश म्हणजे गरीब कुटुंबांना अन्नसुरक्षा उपलब्ध करून देणे. कोविड काळात आणि त्यानंतरही रोजगार गमावलेले, असंघटित क्षेत्रातील कामगार, तसेच आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल घटकांना आधार देणे हे या योजनेचे मुख्य ध्येय आहे. या योजनेमुळे भुकेला आळा घालणे आणि प्रत्येकाला पुरेसे अन्न मिळवून देणे हे सरकारचे ध्येय साध्य करण्याचा प्रयत्न झाला आहे.
गरीब कल्याण अन्न योजनेचे लाभार्थी कोण? (Eligibility)
गरीब कल्याण अन्न योजनेचा फायदा राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा कायद्यांतर्गत (NFSA) समाविष्ट कुटुंबांना मिळतो. यामध्ये बीपीएल (Below Poverty Line) कार्डधारक, अंत्योदय अन्न योजना (AAY) कार्डधारक, तसेच इतर गरीब व दुर्बल घटकांची घरे येतात. अशा कुटुंबांना सरकारने निश्चित केलेल्या कोट्यानुसार मोफत धान्य देण्यात येते. रेशन कार्ड असलेल्या आणि सरकारकडून पात्र ठरवलेल्या प्रत्येक कुटुंबाला या योजनेचा थेट फायदा मिळतो.
राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियानाचे फायदे :
शालेय पोषण आहार (Mid-day Meal) – मुलांच्या शिक्षणासोबतच आरोग्य व पोषण सुधारते.
स्वस्त धान्य पुरवठा – लाभार्थ्यांना प्रती व्यक्ती दर महिन्याला ५ किलो तांदूळ, गहू किंवा ज्वारी अतिशय कमी दरात (₹३ तांदूळ, ₹२ गहू, ₹१ ज्वारी) दिले जाते.
अंत्योदय अन्न योजना (AAY) कार्डधारकांसाठी विशेष लाभ – सर्वात गरीब कुटुंबांना दर महिन्याला ३५ किलो धान्य मिळते.
कुपोषणावर मात – अन्न सुरक्षा मिळाल्यामुळे गरीब आणि दुर्बल घटकांमध्ये कुपोषण व उपासमार कमी करण्यास मदत होते.
महिला सशक्तीकरण – अन्न सुरक्षा योजनेखालील रेशनकार्ड हे प्रामुख्याने घरातील महिलांच्या नावावर जारी केले जाते, ज्यामुळे महिलांना घरातील निर्णय प्रक्रियेत महत्त्व मिळते.
बालकांसाठी पोषण योजना – गर्भवती महिला, स्तनदा माता आणि लहान मुलांसाठी मोफत शालेय जेवण, पोषण आहार आणि भत्ता यांचा समावेश आहे.
गर्भवती व स्तनदा महिलांना आर्थिक सहाय्य – त्यांना किमान ₹६,००० ची मदत दिली जाते, ज्यामुळे पोषण आणि आरोग्य सुधारते.
अन्नाचा हक्क (Right to Food) – हा कायदा प्रत्येकाला अन्न मिळण्याचा कायदेशीर हक्क देतो.
गरीब व दुर्बल घटकांचे संरक्षण – ग्रामीण व शहरी गरीब यांना उपासमारीपासून वाचवणे, आर्थिक भार कमी करणे.
राष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियानांतर्गत (NFSA) लाभार्थ्यांना दिले जाणारे अन्नधान्य:
| लाभार्थी वर्ग | मिळणारे अन्नधान्य | प्रमाण (प्रति व्यक्ती / प्रति महिना) | दर (प्रति किलो) |
|---|---|---|---|
| प्राधान्य कुटुंबे (Priority Households – PHH) | गहू, तांदूळ, ज्वारी, बाजरी इ. | 5 किलो | गहू ₹2, तांदूळ ₹3, ज्वारी/बाजरी ₹1 |
| अंत्योदय अन्न योजना (AAY) कुटुंबे | गहू, तांदूळ, ज्वारी, बाजरी इ. | 35 किलो (कुटुंबाला) | गहू ₹2, तांदूळ ₹3, ज्वारी/बाजरी ₹1 |
| अन्य लाभार्थी (विशेष राज्यातील) | तांदूळ / गहू | राज्यनिहाय वेगळे | राज्य सरकार ठरवतं |
गरीब कल्याण अन्न योजना नोंदणी प्रक्रिया:
ष्ट्रीय अन्न सुरक्षा अभियानांतर्गत लाभ मिळवण्यासाठी लाभार्थ्यांनी नोंदणी करणे आवश्यक असते. ही नोंदणी प्रक्रिया दोन प्रकारे केली जाऊ शकते – ऑनलाइन आणि ऑफलाइन.
ऑनलाइन नोंदणीसाठी, लाभार्थ्यांना त्यांच्या राज्य सरकारच्या अन्न व नागरी पुरवठा विभागाच्या अधिकृत संकेतस्थळावर जाऊन अर्ज करावा लागतो. अर्ज करताना आवश्यक कागदपत्रे जसे की आधार कार्ड, राशन कार्ड, उत्पन्न प्रमाणपत्र, रहिवासी प्रमाणपत्र इत्यादींची स्कॅन कॉपी अपलोड करावी लागते. अर्ज सबमिट केल्यानंतर त्याची पडताळणी केली जाते आणि पात्रतेनुसार लाभार्थ्यांचे नाव या योजनेच्या यादीत समाविष्ट केले जाते. ही पद्धत सोपी असून घरी बसून अर्ज करता येतो.
ऑफलाइन नोंदणीसाठी, इच्छुक लाभार्थ्यांनी आपल्या जवळच्या तालुका कार्यालयात, ग्रामपंचायत कार्यालयात किंवा नागरी पुरवठा विभागाच्या कार्यालयात संपर्क साधावा लागतो. तेथे निर्धारित अर्ज भरून आवश्यक कागदपत्रांच्या प्रतींसह सादर कराव्या लागतात. संबंधित अधिकारी कागदपत्रांची तपासणी करून लाभार्थ्याचे नाव योजनेत समाविष्ट करतात. ग्रामीण व शहरी भागातील अनेक लोक अजूनही या पद्धतीने अर्ज करतात कारण त्यांना ऑनलाइन प्रक्रियेत अडचण येते.
सध्याचे बदल (Latest Updates):
सरकारने या योजनेचा कालावधी अनेकदा वाढवला आहे. सध्या योजना डिसेंबर 2028 पर्यंत चालू ठेवण्यात आली असून दरमहा मोफत धान्य मिळत राहणार आहे.
याशिवाय काही नवीन नियम लागू करण्यात आले आहेत :
- आधार कार्ड लिंकिंग अनिवार्य केले गेले आहे.
- One Nation One Ration Card योजना अंतर्गत आता लाभार्थी देशात कुठेही स्थलांतरित झाल्यास त्यांना राशन मिळू शकते.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने पंतप्रधान मोफत शिलाई मशीन योजनेसाठी कोण पात्र आहे? व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
