भारतातील बहुतेक भागांमध्ये शेती ही निसर्गावर अवलंबून असते. पाऊस वेळेवर झाला, तर शेती बहरते; पण गारपीट, अतिवृष्टी, अवकाळी पाऊस किंवा दुष्काळ यांसारख्या नैसर्गिक आपत्ती अचानक आल्या, की शेतकऱ्यांचे संपूर्ण कष्ट पाण्यात जातात. अशा वेळी शासनाकडून मिळणारी राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) ही शेतकऱ्यांसाठी एक मोठी दिलासा देणारी योजना ठरते. या निधीच्या माध्यमातून पिकांचे नुकसान भरून काढण्यासाठी आर्थिक मदत दिली जाते, जेणेकरून शेतकरी पुन्हा उभारी घेऊ शकतो. पण अनेक वेळा शेतकऱ्यांना या योजनेबाबत पूर्ण माहिती नसते. त्यामुळे हा लेख SDRF म्हणजे काय, त्यासाठी पात्रता, अर्जाची प्रक्रिया आणि मिळणारी मदत यावर संपूर्ण मार्गदर्शन करतो.
राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) म्हणजे काय?
राज्य आपत्ती मदत निधी म्हणजे State Disaster Response Fund (SDRF) — हा निधी भारत सरकारने आपत्ती व्यवस्थापन कायदा, 2005 अंतर्गत स्थापन केला आहे. या निधीचा मुख्य उद्देश म्हणजे नैसर्गिक आपत्तींमुळे प्रभावित नागरिकांना – विशेषतः शेतकऱ्यांना – तातडीची आर्थिक मदत उपलब्ध करून देणे.
पिकांचे नुकसान, पूर, गारपीट, दुष्काळ, वीज कोसळणे, चक्रीवादळ, भूकंप, जंगलातील आग, इत्यादी संकटांमुळे होणाऱ्या नुकसानाची भरपाई या निधीच्या माध्यमातून दिली जाते. हा निधी राज्य शासनाकडे कायमस्वरूपी राखून ठेवला जातो, जेणेकरून आपत्ती घडताच मदतीचा उपयोग त्वरित करता येईल.
राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) कोण पुरवतो?
SDRF निधी केंद्र आणि राज्य शासन यांच्या संयुक्त योगदानातून तयार केला जातो.
- सामान्य राज्यांसाठी:
- 75% रक्कम केंद्र सरकार देते
- 25% रक्कम राज्य सरकार देते
- विशेष राज्यांसाठी (जसे की जम्मू-कश्मीर, उत्तराखंड इ.):
- 90% केंद्र सरकार आणि 10% राज्य सरकार चा वाटा असतो.
- हा निधी प्रत्येक राज्यासाठी दरवर्षी निश्चित करण्यात येतो आणि तो राज्याच्या आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरणाकडे जमा केला जातो.
कोणत्या आपत्तींसाठी SDRF वापरला जातो?
राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) चा वापर केवळ विशिष्ट नैसर्गिक आपत्तीच्या वेळेसच केला जातो. केंद्र सरकारने SDRF साठी योग्य ठरवलेल्या आपत्तींची यादी खालीलप्रमाणे आहे:
1. अवकाळी पाऊस (Unseasonal Rainfall): हवामान बदलामुळे हिवाळ्यात किंवा उन्हाळ्यात अचानक पावसाची शक्यता असते. या पावसामुळे काढणीस तयार असलेली पिके नष्ट होतात. यामुळे शेतकऱ्यांना मोठा आर्थिक फटका बसतो.
2. गारपीट (Hailstorm): मोकळ्या जमिनीवर गारांचा मारा झाल्यास, पिके थेट जमिनीवर आडवी होतात. गारपीटमुळे डाळिंब, केळी, कपाशी, भाजीपाला अशा नगदी पिकांचे अतोनात नुकसान होते.
3. पूर (Floods): मुसळधार पावसामुळे नदी-नाले ओसंडून वाहतात, त्यामुळे शेती आणि घरांचे मोठे नुकसान होते. SDRF च्या माध्यमातून बाधितांना निवारा, अन्नधान्य, व मदत रक्कम दिली जाते.
4. जंगलातील आग (Forest Fire): खेडेगावांच्या आसपासच्या जंगलात आग लागल्यास शेती, जनावरांचे चारा, तसेच जैवविविधतेचे नुकसान होते. ही नैसर्गिक आपत्ती SDRF अंतर्गत येते.
5. वीज कोसळणे (Lightning): वीज पडल्यामुळे दरवर्षी अनेक नागरिक आणि पशुधनाचे प्राण जातात. अशा घटनेनंतर SDRF अंतर्गत मृतांच्या कुटुंबीयांना आर्थिक मदत दिली जाते.
6. चक्रीवादळ (Cyclone): समुद्र किनाऱ्यालगतच्या राज्यांत वारंवार चक्रीवादळांचा धोका असतो. या वादळामुळे घरांचे व शेतीचे मोठे नुकसान होते.
7. दुष्काळ (Drought): पावसाअभावी निर्माण झालेल्या दुष्काळामुळे जमिनीचा ओलावाच नष्ट होतो, आणि पिके पाण्याअभावी सुकतात. या आपत्तीमध्ये SDRF वापरून शेतकऱ्यांना मदत दिली जाते.
8. भूकंप (Earthquake): भूकंपामुळे घरांची पडझड, पायाभूत सुविधांचे नुकसान होते. SDRF अंतर्गत बाधितांना तातडीची मदत, तात्पुरता निवारा, औषधे यासाठी निधी वापरला जातो.
9. कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव (Pest Attack & Crop Disease): जर मोठ्या प्रमाणावर कीड किंवा आजारामुळे पिकांचे नुकसान झाले असेल, तर SDRF च्या नियमांनुसार 33% पेक्षा अधिक नुकसान असेल तर त्यासाठी आर्थिक मदत मिळते.
शेतकऱ्यांना SDRF अंतर्गत मदत कशी मिळते?
राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) अंतर्गत शेतकऱ्यांना नैसर्गिक आपत्तीमुळे (जसे की गारपीट, पूर, अवकाळी पाऊस, दुष्काळ, चक्रीवादळ, वीज कोसळणे, कीड व रोगांचा प्रादुर्भाव) त्यांच्या पिकांचे नुकसान झाल्यास शासनाकडून आर्थिक मदत मिळते. ही मदत मिळण्यासाठी सर्वप्रथम शेतकऱ्याने आपत्ती झाल्यानंतर तात्काळ ग्रामसेवक, तलाठी, कृषी सहाय्यक किंवा स्थानिक प्रशासनाला माहिती दिली पाहिजे. या अधिकाऱ्यांच्या माध्यमातून शेतात भेट देऊन ‘पंचनामा’ म्हणजेच अधिकृत नुकसानाचा अहवाल तयार केला जातो. पंचनाम्यात पीक कोणते होते, किती क्षेत्रावर होते, किती टक्के नुकसान झाले, हे सर्व स्पष्ट नमूद केलं जातं.
पंचनाम्यानंतर हा अहवाल तालुका किंवा जिल्हा प्रशासनाकडे पाठवला जातो. त्यानंतर शेतकऱ्यांना नुकसानभरपाई म्हणून मदत मंजूर केली जाते. SDRF अंतर्गत शेतकऱ्यांना मिळणारी रक्कम दरवर्षी शासन निर्णयानुसार ठरवली जाते. सध्या लागू असलेल्या दरांनुसार, जिरायती पिकांसाठी प्रति हेक्टर ₹6,800, बागायती पिकांसाठी ₹13,500 आणि बहुवर्षीय फळबागांसाठी ₹18,000 पर्यंत मदत दिली जाते. मात्र, ही मदत मिळण्यासाठी पिकाचे नुकसान किमान 33% किंवा त्यापेक्षा अधिक असणे आवश्यक असते.
शासनाने ‘DBT’ म्हणजेच थेट लाभ हस्तांतरण प्रणालीद्वारे ही मदत थेट शेतकऱ्याच्या बँक खात्यात जमा केली जाते. त्यामुळे शेतकऱ्याचे आधार क्रमांक, बँक खाते आणि मोबाईल क्रमांक योग्य आणि अपडेट असणे फार महत्त्वाचे आहे. तसेच, शेतकऱ्याचे नाव सातबारा (7/12) उताऱ्यावर नोंदलेले असणेही अनिवार्य आहे. काही वेळा पंचनामे उशिरा होणे, जिल्हा प्रशासनाकडून मंजुरीस वेळ लागणे, किंवा बँक खात्यात त्रुटी असल्याने मदत मिळण्यास विलंब होऊ शकतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी वेळेवर माहिती द्यावी, आणि आपल्या कागदपत्रांची पडताळणी करून ठेवावी.
ऑनलाइन अर्ज करता येतो का?
SDRF अंतर्गत नुकसानभरपाईसाठी सध्या पूर्णपणे स्वतंत्र अशी “ऑनलाइन अर्ज करण्याची एकत्रित प्रणाली” उपलब्ध नाही, कारण SDRF अंतर्गत मदत ही आपत्तीच्या वेळी तातडीने आणि सर्वेक्षणावर आधारित दिली जाते. त्यामुळे शेतकऱ्याला स्वतःहून ऑनलाइन अर्ज करण्याची गरज नसते, तर ग्रामसेवक, तलाठी आणि कृषी अधिकारी यांच्या मार्फत नुकसानग्रस्त भागात थेट पाहणी करून पंचनामा तयार केला जातो, आणि त्याच आधारे मदत मंजूर होते.
तथापि, काही राज्यांमध्ये (जसे की महाराष्ट्रात) “महाडीबीटी (Mahadbt.maharashtra.gov.in)” पोर्टलवरून शेतकऱ्याच्या नोंदी (Aadhaar, 7/12, बँक खाते) आधीपासून अद्ययावत असतील, तर त्या डेटाचा वापर नुकसान भरपाईसाठी केला जातो. यामुळेच शेतकऱ्याने महाडीबीटीवर आपली माहिती वेळोवेळी अपडेट ठेवणे गरजेचे आहे.
या लेखाच्या माध्यमातून Mahitia1.in टीमने ” आपत्तीमुळे पीक नुकसान झाल्यास राज्य आपत्ती मदत निधी (SDRF) अंतर्गत शेतकऱ्यांना मिळते नुकसान भरपाई!” व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता. ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
