डिजिलॉकर काय आहे आणि डिजिलॉकर (Digilocker) अकाउंट कसे सुरू करावे?

आपण अनेक वेळा सरकारी कार्यालयात एखादं काम करताना डॉक्युमेंट हरवले, विसरले, किंवा योग्य वेळेला सापडले नाही यामुळे त्रास सहन केला असेल. अशा वेळी जर सर्व कागदपत्रं तुमच्या मोबाईलमध्ये सुरक्षित असतील आणि ते कुठेही, कधीही वापरता येत असतील – तर किती मोठी मदत होईल ना? याच गरजेला उत्तर म्हणून भारत सरकारनं एक अत्यंत उपयुक्त आणि सुरक्षित सेवा सुरू केली आहे – ती म्हणजे डिजिलॉकर. ही सेवा केवळ डॉक्युमेंट साठवण्यासाठी नाही, तर ती अधिकृत प्रमाणपत्रांच्या डिजिटल कॉपीसाठी देखील वापरली जाते. जी सरळ सरकारी कामकाजात वैध मानली जाते. चला तर मग डिजिलॉकर काय आहे आणि डिजिलॉकर अकाउंट कसे सुरू करावे हे जाणून घेऊया!

डिजिलॉकरचे मुख्य उद्दिष्ट (Main Purpose of DigiLocker):

डिजिटल लॉकर सेवा सुरू करण्यामागचा मुख्य हेतू म्हणजे नागरिकांना त्यांच्या कागदपत्रांची सुरक्षित, डिजिटल व सहज उपलब्ध प्रणाली उपलब्ध करून देणे. आजच्या डिजिटल युगात अनेक वेळा आपल्याला मूळ कागदपत्रांची गरज भासते — मग ते शाळा-कॉलेजचे दाखले असोत, ओळखपत्र असो किंवा वाहन परवाना. या सगळ्या कागदपत्रांसाठी दरवेळी हार्ड कॉपी सादर करणे ही त्रासदायक प्रक्रिया असते. याच समस्येचे समाधान म्हणजे डिजिलॉकर.

• नागरिकांचे कागदपत्र डिजिटल स्वरूपात सुरक्षित ठेवणे
• कागदपत्रांची ऑनलाईन पडताळणी (verification) सुलभ करणे
• सरकारी सेवांमध्ये कागदाचा वापर कमी करणे (Paperless governance)
• नागरिकांना त्यांची कागदपत्रे कधीही, कुठेही उपलब्ध करून देणे
• वेळ आणि श्रम वाचवणे व प्रक्रियेत पारदर्शकता आणणे

डिजिलॉकरची वैशिष्ट्ये (Features of DigiLocker):

1. आधार लिंक सुरक्षित लॉगिन:
   वापरकर्ते आपला आधार नंबर वापरून डिजिलॉकरमध्ये लॉगिन करू शकतात, त्यामुळे सुरक्षा अधिक मजबूत होते.
2. सरकारी संस्था थेट जोडलेल्या:
   CBSE, RTO, UIDAI, इन्कम टॅक्स डिपार्टमेंट यांसारख्या अनेक संस्था थेट डिजिलॉकरसोबत जोडलेल्या आहेत. त्यामुळे कागदपत्रे थेट सरकारी डेटाबेसमधून मिळतात.
3. QR कोड व डिजिटल स्वाक्षरी:
   डिजिलॉकरमधील डॉक्युमेंट्सवर QR कोड असतो आणि ते डिजिटल साक्षांकित (Digitally Signed) असतात, जेणेकरून त्यांची सत्यता तपासता येते.
4. ऑनलाइन कागदपत्र शेअरिंग:
   डिजिलॉकर मधून कोणतेही डॉक्युमेंट लिंक किंवा ईमेलद्वारे दुसऱ्याला पाठवता येते, जे सरकारी कार्यालये, शाळा किंवा कंपन्यांमध्ये वापरले जाऊ शकते.
5. मोबाईल अ‍ॅप आणि वेब पोर्टलवर सहज वापर:
   डिजिलॉकरचा मोबाईल अ‍ॅप आणि वेबसाइट वापरणे अगदी सोपे आणि युजर-फ्रेंडली आहे.
6. १०० एमबी पर्यंत फ्री स्टोरेज:
   तुम्ही स्वतःचे स्कॅन केलेले डॉक्युमेंट अपलोड करून ठेवू शकता.
7. प्रिंटची गरज नाही:
   डिजिलॉकर डॉक्युमेंट्स हे सरकारी दृष्टिकोनातून वैध मानले जातात, त्यामुळे प्रिंट आणण्याची गरज उरत नाही.

डिजिलॉकर अकाउंट कसे सुरू करावे?

डिजिलॉकर अकाउंट सुरू करणे खूपच सोपे आहे, आणि ते काही मिनिटांत पूर्ण करता येते. सर्वात आधी तुम्हाला www.digilocker.gov.in या अधिकृत वेबसाईटला भेट द्यावी लागेल किंवा तुम्ही मोबाईलमध्ये ‘DigiLocker’ हे अ‍ॅप गुगल प्ले स्टोअरवरून डाऊनलोड करू शकता. अ‍ॅप किंवा वेबसाइटवर गेल्यावर “Sign Up” वर क्लिक करा. नंतर तुमचा मोबाईल नंबर टाका आणि तो OTP द्वारे व्हेरिफाय करा. OTP टाकल्यावर तुमच्याकडे आधार क्रमांक विचारला जाईल. आधार नंबर दिल्यावर, UIDAI (आधार प्रणाली) कडून तुमची ओळख पडताळली जाईल. हे झाल्यावर तुम्हाला एक युजरनेम आणि पासवर्ड तयार करायला सांगितलं जाईल. एवढं केल्यावर तुमचं डिजिलॉकर अकाउंट तयार होतं. आता तुम्ही यामध्ये तुमची कागदपत्रं अपलोड करू शकता किंवा सरकारी संस्थांनी दिलेली प्रमाणपत्रं थेट यामधून डाउनलोडही करू शकता.

डिजिटल लॉकर कसे काम करतात?

डिजिलॉकरचं काम करण्याचं तंत्रज्ञान अगदीच सोपं आणि नागरिकांसाठी उपयुक्त आहे. ही सेवा भारत सरकारच्या ई-गव्हर्नन्स विभागाने सुरू केली असून तिचा उद्देश म्हणजे नागरिकांनी आपली कागदपत्रं डिजिटल स्वरूपात ठेवून ती कुठेही, कधीही सहजपणे वापरता येतील, अशी सुविधा मिळवणे.

डिजिलॉकरमध्ये दोन प्रकारची कागदपत्रं असतात – एक म्हणजे तुम्ही स्वतः अपलोड केलेली डॉक्युमेंट्स (जसे की तुमचं पॅन कार्ड, निवडणूक ओळखपत्र इत्यादी) आणि दुसरी म्हणजे थेट सरकारी संस्था किंवा बोर्ड कडून आलेली प्रमाणपत्रं (जसे की CBSE बोर्डाचं मार्कशीट, ड्रायव्हिंग लायसन्स, वाहनाचे RC इत्यादी).

जेव्हा तुम्ही डिजिलॉकरमध्ये लॉगिन करता, तेव्हा तुम्हाला ‘Issued Documents’ आणि ‘Uploaded Documents’ असे दोन पर्याय दिसतात. ‘Issued Documents’ मध्ये सरकारी संस्था थेट तुम्हाला दिलेली प्रमाणपत्रं असतात आणि ही प्रमाणपत्रं QR कोड आणि डिजिटल सिग्नेचरसोबत येतात. त्यामुळे या डॉक्युमेंट्सना कुठेही वैध (valid) समजलं जातं – अगदी सरकारी कार्यालयांमध्ये सुद्धा.

डिजिलॉकरचं एक मोठं वैशिष्ट्य म्हणजे प्रत्येक डॉक्युमेंटचं डिजिटल व्हेरिफिकेशन करता येतं. त्यामुळे तुम्ही दिलेलं डॉक्युमेंट खरं आहे की खोटं, हे लगेच समजू शकतं. तुम्ही एखादं डॉक्युमेंट ईमेलद्वारे किंवा लिंकद्वारे दुसऱ्या व्यक्तीला पाठवू शकता, आणि त्या व्यक्तीला ते लगेच पाहता येतं – यामुळे फिजिकल कॉपीची गरज राहत नाही आणि काम त्वरित होतं.

हो, खाली “डिजिलॉकरचा वापर कोठे होतो?” आणि “सावधगिरी व गोपनीयता” या विषयांवर अगदी सोप्या, समजण्यासारख्या व मानवी शैलीत सविस्तर माहिती दिली आहे:

डिजिलॉकरचा वापर कोठे होतो?

डिजिलॉकरचा वापर भारतात अनेक शासकीय आणि खासगी क्षेत्रांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. सर्वात पहिलं उदाहरण म्हणजे शिक्षण क्षेत्र – जिथे CBSE, SSC, HSC यांसारख्या बोर्डांनी विद्यार्थ्यांचे मार्कशीट, प्रमाणपत्रं थेट डिजिलॉकरवर उपलब्ध करून दिली आहेत. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना हार्डकॉपीशिवाय त्यांची प्रमाणपत्रं सहज मिळतात आणि ती सरकारी/खाजगी संस्थांमध्ये दाखवता येतात.

दुसरं महत्त्वाचं क्षेत्र म्हणजे वाहतूक विभाग (RTO). गाडीची RC (Registration Certificate), ड्रायव्हिंग लायसन्स ही कागदपत्रं डिजिलॉकरमधून थेट उपलब्ध असतात. त्यामुळे तुम्ही तुमचं लायसन्स किंवा RC सोबत बाळगण्याऐवजी मोबाईलमधून डिजिलॉकर अ‍ॅपवरून ती दाखवू शकता, आणि ती कायदेशीरदृष्ट्या वैध देखील मानली जाते.

तिसरं महत्त्वाचं उदाहरण म्हणजे ओळखपत्रं आणि सरकारी योजना. पॅन कार्ड, आधार कार्ड यांसारखी डॉक्युमेंट्स डिजिलॉकरमधून मिळवता येतात आणि विविध सरकारी योजनांसाठी अर्ज करताना त्यांचा वापर करता येतो. अनेक वेळा बँकांमध्ये KYC प्रक्रियेसाठी देखील डिजिलॉकरचा उपयोग होतो.

शेवटी, सरकारी नोकऱ्यांच्या अर्ज प्रक्रियेमध्ये, विविध भरती मंडळे उमेदवारांकडून डिजिलॉकर लिंक किंवा डॉक्युमेंट कोड मागतात – ज्यामुळे कागदपत्रांच्या सत्यतेबाबत शंका राहत नाही. यामुळे डिजिलॉकरचा उपयोग आता केवळ कागदपत्रं साठवण्यासाठी नाही, तर प्रत्यक्ष वापरासाठीही केला जातो.

सावधगिरी व गोपनीयता (Privacy and Security):

डिजिलॉकर हा एक सरकारी प्लॅटफॉर्म असल्याने त्यात सर्वतोपरी सुरक्षिततेची काळजी घेतली जाते. मात्र, तरीसुद्धा काही गोष्टींकडे स्वतः वापरकर्त्यांनी लक्ष देणं आवश्यक असतं. सर्वप्रथम, डिजिलॉकर खाते उघडताना तुम्ही दिलेली माहिती – जसे की मोबाईल नंबर, आधार क्रमांक – ही अत्यंत संवेदनशील असते. त्यामुळे ही माहिती कुणाशीही शेअर करू नये.

तसेच, डिजिलॉकरमध्ये लॉगिन करताना नेहमी मजबूत पासवर्ड वापरणं गरजेचं असतं. पासवर्डमध्ये छोटे-मोठे अक्षरं, अंक आणि विशेष चिन्हांचा (special characters) समावेश असावा. आणि तो पासवर्ड वेळोवेळी बदलत राहिलेला चांगला.

डिजिलॉकरमधील डॉक्युमेंट्स शेअर करताना “डॉक्युमेंट लिंक” किंवा “QR कोड” पद्धतीने शेयर केलं जातं. मात्र ही लिंक फक्त विश्वासू व्यक्तींना किंवा संस्थांना द्यावी. सार्वजनिक पद्धतीने लिंक शेअर करणं टाळावं, कारण त्यामुळे तुमची वैयक्तिक माहिती गैरवापराच्या धोक्यात येऊ शकते.

डिजिलॉकरमध्ये Two-Factor Authentication (2FA) वापरण्याची सोय आहे. ती सुरू ठेवावी म्हणजे कोणताही अनधिकृत व्यक्ती तुमचं अकाउंट सहज उघडू शकणार नाही.सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे कोणतीही बनावट वेबसाइट किंवा अ‍ॅपवरून डिजिलॉकरमध्ये लॉगिन करू नका. नेहमी फक्त अधिकृत वेबसाईट (digilocker.gov.in) किंवा सरकारी अ‍ॅपच वापरा.

या लेखाच्या माध्यमातून  Mahitia1.in टीमने ” डिजिलॉकर काय आहे आणि डिजिलॉकर (Digilocker) अकाउंट कसे सुरू करावे?” व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला या व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group- शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप – (लिंकवर क्लिक करून) जॉइन करू शकता.  ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी, शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.

हे हि वाचा !